Mér var boðið að taka þátt í pallborði á ráðstefnu þjóðaröryggisráðs um alþjóðasamskipti og þjóðaröryggi sem haldin var í Hörpu í gær. Ég talaði um loftslagsmál og öryggismál og hafði þetta að segja:

Ég ætla að verja þeim nauma tíma sem ég hef í að ræða í ofurknöppu máli tengsl alþjóðakerfisins við annarsvegar loftslagsmál og hinsvegar við öryggismál.

Ég hef haldið fram að loftslagsmál gætu orðið vandasamasta utanríkismál Íslands – vegna deilna við önnur ríki og af því um háar fjárhæðir yrði tefla.

Kenning mín byggir að töluverðu leyti á sérstöðu Íslands en loftslagsbreytingar eru og verða átakamál í heiminum af því ekki síst að leiðin sem fara á til að draga úr breytingunum er í grunninn að minnka mikið notkun á jarðefnaeldsneyti – kolum, olíu og gasi. Um 80 prósent af orkunotkun í heiminum byggir á jarðefnaeldsneyti og það er lykill að bættum lífskjörum í fjölmennum ríkjum eins og Indlandi og Kína.

Alþjóðakerfið getur ekki að óbreyttu skipt kostnaðinum af því að minnka svo eldsneytisnotkunina að máli skipti og þannig að sátt yrði um.

Alþjóðakerfið er milliríkjakerfi. Það er næstum 400 ára gamalt en er í fullu fjöri. Alls ekki á útleið. Það hvílir í grunninn á andstöðu við yfirríkjavald og varðstöðu um fulllveldið.

Að fást við loftslagsmálin kallar hins vegar á yfirríkjavald og snertir með róttækum hætti innanlandsmál, lífskjör, og samkeppnishæfni. Meginreglur alþjóðakerfisins endurspeglast greinilega í veikleikum alþjóðasamninga um loftslagsmál.

Alþjóðakerfið fellur þannig treglega að baráttu gegn loftslagsbreytingum en gæti hugsanlega átt mikilvægan þátt í stórauknu átaki í vísindum og tækni til að hraða umbyltingu í orkumálum heimsins. Það þyrfti ekki að rekast á meginreglur kerfisins.

Hvað viðvíkur öryggismálum þá hefur strúktúr alþjóðakerfisins almennt mikla þýðingu. Kína er rísandi veldi í kerfi þar sem Bandaríkin eru ráðandi. Þau ætla að koma í veg fyrir að Kína verði ráðandi í Asíu og ógni í kjölfarið öryggi Bandaríkjanna og stöðu þeirra í kerfinu.

Til nánari skýringar – þá hófu Bandaríkin afskipti af styrjöldum og öryggismálum Evrópu á 20. öld af því þau óttuðust að Þýskaland og síðar Sovétríkin gætu orðið ráðandi á meginlandinu og ógnað Bandaríkjunum í kjölfarið. Af þessari ástæðu hafði Ísland þýðingu fyrir heimsmálin í 50 ár – þar til Sovétríkin hrundu. Strúktúr skýrir þannig þetta einstaka tímabil í Íslandssögunni.

Hætta á að stórveldi gæti orðið ráðandi á meginlandi Evrópu hvarf með Sovétríkjunum. Bandaríkin hafa þó verið áfram með her í Evrópu vegna almennra öryggishagsmuna.

Að áliti bandaríska landvarnaráðuneytisins mun Rússland koma frá Úkrænustríðinu sem herveldi í molum (“shattered military power”) eins og það hefur nýlega verið orðað (“Russia will emerge from the Ukraine war a ‘shattered military power,’” top Pentagon official says”, Business insider 28. febrúar 2023 og House Armed Services Committee, 20230228 FC Hearing: Oversight of U.S. Military Support to Ukraine – birt í heild á YouTube.). En það mun einhverntíma aftur hafa burði til að ógna nágrannaríkjum.

Takist Úkrænuher að þjarma enn frekar að rússneska hernum í stríðinu gæti komist á vopnahlé. Í framhaldinu yrði að halda aftur af Rússlandi með úkrænskum her vel búnum vestrænum vopnum. Þannig gæti strúktúr leitt af sér jafnvægi og öryggi. Lengra verður vart komist nema Rússar breyti gagngert stefnu og stjórnarfari í Rússlandi.

Sinna íslensk stjórnvöld ekki sem skyldi öryggis- og varnarmálum?

Eftir innrás Rússa í Úkrænu í febrúar 2022 hefur komið fram gagnrýni á íslensk stjórnvöld fyrir “andvaraleysi” og “aðgæsluleysi” í öryggis- og varnarmálum; að þau hafi meðal annars ekki endurmetið varnarhagsmuni þjóðarinnar í kjölfar innrásarinnar. Jafnframt er gjarnan bent á ríkisstjórnarsamstarfið sem skýringu á viðbragðaleysi stjórnvalda. Öryggis- og varnarmál séu viðkvæm á stjórnarheimilinu vegna Vinstri grænna og meðal annars haldið fram að sá flokkur hafi neitunarvald í ríkisstjórninni í öryggismálum og því aðhafist hún ekki sem skyldi í þeim efnum. 

Ásakanir um andvaraleysi í kjölfar innrásarinnar í Úkrænu standast ekki skoðun né heldur fullyrðingar um gerbreyttar aðstæður í íslenskum öryggis- og varnarmálum hennar vegna.

Innrásin og stríðið í Úkrænu hafa ekki haft neinar afleiðingar sem veikja undirstöður varna- og öryggismála Íslands eða krefjast endurmats á þeim, hvað þá þess að fast herlið verði á landinu – eins og meðal annars hefur verið kallað eftir. Þá er fullyrt að öll bandalagsríki önnur en Ísland hafi endurmetið varnaráætlanir sínar, sem er mjög ofmælt.

Einnig er gjarnan bent á ógn við netöryggi á landinu. Það þarf að tryggja en ekki vegna Úkrænustríðsins því nethernaður mun hafa skipt litlu sem engu máli í því.

Hversvegna innrásin boðar ekki tímamót í íslenskum öryggismálum hefur verið útskýrt í greinum sem birtust á þessari vefsíðu og fésbókarhópi mínum um aþjóða- og utanríkismál. Síðast birtist slík grein 19. september: Öryggi og varnir Íslands – og stríðið í Úkrænu og þar áður 7. mars: Íslensk öryggismál ekki á neinum tímamótum vegna stríðsins í Úkrænu. 

Hér ætla ég annarsvegarað rifja stuttlega upp meginatriði úr áðurnefndum greinum um Ísland og Úkrænustríðið. 

Úkrænustríðið er staðbundið og líkur á að það stigmagnist í átök milli NATO og Rússlands hafa verið litlar og þær fara minnkandi af því rússneski herinn hefur veikst mjög eftir hrakfarir hans í Úkrænu. Vörnum Íslands er vel fyrir komið í varnarsamstarfi Íslands og Bandaríkjanna, langvoldugasta herveldi heims. Úkrænustríðið hefur auðvitað með engum hætti veikt skuldbindingar þess í garð Íslands. 

Hinsvegar fjalla ég í þessari grein um strategísk grundvallaratriði sem varða hernaðarlega stöðu Íslands. Það er lykill að skilningi á íslenskum öryggismálum – fyrr og nú. Hin strategísku lykilatriði eru einföld og skýr og voru til staðar fyrir innrásina í Úkrænu.

Úkrænustríðið hefur ekki veikt undirstöður íslenskra öryggis- og varnarmála

Í fyrsta lagihafa verið litlar líkur á að átökin í Úkrænu breyttust í stríð milli NATO og Rússlands. Slík stigmögnun er ekki útilokuð en hún er almennt talin ólíkleg. 

En slík stigmögnun í stórveldaátök á meginlandi Evrópu væri forsenda þess að hernaðarógn yrði til gegn Íslandi af völdum Úkrænustríðsins. 

Þar er um að ræða staðbundið stríð í landi sem Rússar líta svo á að tilheyri áhrifasvæði þeirra. Ekkert bendir til annars en að þeir ætli að halda hernaði sínum innan landssvæðis Úkrænu. Ennfremur er ljóst að Bandaríkin vilja ekki með neinum hætti stuðla að stigmögnun átakanna í stríð milli NATO og Rússlands.

Þá eru enn minni líkur en áður á stigmögnun með rússneskri árás á eitt eða fleiri NATO ríki eftir stórfellt tjón rússneska hersins í Úkrænu – manntjón og hergagnatjón –  og í ljósi þeirra mörgu og alvarlegu veikleika sem hrjá hann og stríðið hefur afhjúpað. 

Að laga veikleika rússneska hersins og endurreisa hann eftir tjónið sem hann hefur beðið í stríðinu mun taka mörg ár að talið er. Breskur fjölmiðill hefur eftir ónefndum breskum embættismönnum að það muni taka allt að 30 ár að endurreisa her og efnahag Rússlands. Á meðan standa Bandaríkin og önnur NATO ríki auðvitað ekki í stað, heldur munu yfirburðir þeirra yfir Rússland – efnahagslegir og hernaðarlegir – vaxa og verða enn meiri en áður.

Margt benti til þess fyrir innrásina að Rússland væri hnignandi stórveldi. Hrakför rússneska hersins í Úkrænustríðinu og efnahagslegar refsiaðgerðir vesturlanda hraða verulega þeirri þróun. Hvort hún valdi því hugsanlega að aðrar og nýjar hættur stafi frá Rússlandi er annað mál og tíminn verður að leiða í ljós hvað gæti gerst að þessu leyti. Næsta víst er þó að rússneski herinn er í engu standi til að takast á við NATO – var það líklega ekki heldur fyrir innrásina.

Í öðru lagibyggjast varnir Íslands sem fyrr á varnarsamningnum við Bandaríkin, langöflugasta herveldi heims.

Vandséð er hverju þarf við að bæta og að ástæða sé til að hafa áhyggjur af vörnum landsins – nema efast sé um staðfestu Bandaríkjanna. 

Engin ástæða er til að ætla að Bandaríkin mundu ekki standa við skuldbindingar sínar gagnvart Íslandi á hættutíma. Það væri í þágu þjóðaröryggishagsmuna Bandaríkjanna sjálfra. Hernaðargeta þeirra til að verja Ísland er augljós.

Endurmat á varnarhagsmunum Íslands er óþarft. Fyrir liggur hverjir þeir eru og engin breyting orðið þar á. Þeir lúta fyrst og síðast að loftvörnum gegn langdrægum stýriflaugum sem sendar yrðu af stað frá flugvélum, herskipum eða kafbátum frá stöðum allt að 3 þúsund kílómetrum fyrir norðan Ísland en eina skotmarkið að heita má væri Keflavíkurflugvöllur. 

Landhersveitir hurfu úr varnarliði Bandaríkjanna á Íslandi á árinu 1960.

Í gagnrýni á stefnu stjórnvalda hefur verið bent á ógn við netöryggi á landinu. Hún er vafalítið hugsanleg en síst vegna Úkrænustríðsins. Nethernaður mun hafa skipt litlu sem engu máli þar og Rússar ekki reynst miklir nethermenn. Þá er það svo að sé fyrir netvörnum haft bendir flest til að þær séu séu almennt skilvirkar. Það sést meðal annars af tilraunum Rússa til nethernaðar í Úkrænu og Eystrasaltsríkjunum.

Það eru kjarnorkuvopn sem gera Rússland að stórveldi í hernaðarlegu tilliti en eina gildi þeirra er að fæla frá árás á tilvistarhagsmuni – árás sem auðvitað enginn hefur í hyggju að gera á Rússland. Að öðru leyti er notagildi kjarnavopna lítið – ef nokkuð.

Hafa öll önnur NATO ríki en Ísland endurmetið varnaráætlanir sínar eftir innrásina í Úkrænu?

Þessu hefur verið haldið fram í því skyni að gagnrýna meint viðbragðaleysi íslenskra stjórnvalda við innrásinni í Úkrænu. Rétt er að áhersla NATO á austurvæng bandalagsins hefur verið endurmetin og efld. Bandaríkin hafa fjölgað í liði sínu í austur Evrópu um 20 þúsund manns. Þar með eru samtals 100 þúsund í Bandaríkjaher í Evrópu – landher, flota og flugher – og þá er allt talið, ekki bara hermenn heldur margskonar stuðningslið einnig. 

Meginbreyting hvað varðar viðbrögð annarra NATO ríkja við innrásinni í Úkrænu virðist vera að sum þeirra eru að taka sig á í varnarmálum eftir margra ára og áratuga vanrækslu í því efni og leggja nú meira fé af mörkum til landvarna. 

NATO heldur leiðtogafund í Vilnius í Litháen í júlí næstkomandi. Markmið er meðal annars að styrkja frekar fælingu á austurvæng bandalagsins, ákvarða forgangsröðun við uppbyggingu herstyrks bandalagsríkjanna og auka aðstoð við Úkrænu. 

Finnland og Svíþjóð eru svo vitað sé einu ríkin sem hafa endurmetið varnarhagsmuni í grundvallaratriðum eftir innrásina í Úkrænu. Þau hafa horfið frá hlutleysistefnu og sótt um aðild að NATO. 

Finnar og Svíar eru í Evrópusambandinu en telja það greinilega ekki duga til að tryggja öryggi sitt. Bæði Finnland og Svíþjóð höfðu aukið verulega hernaðarlega samvinnu við NATO eftir að harðnaði á dalnum í alþjóðamálum í kjölfar þess að Rússar innlimuðu Krímskaga 2014. 

Nú vilja Finnar og Svíar greinilega tryggja sig betur en unnnt er með aðild að ESB og virðast í því skyni vilja komast í bandalag við Bandaríkin, en það er innifalið í aðild að NATO. 

Ólíkt Finnum og Svíum þurfa Íslendingar ekki að endurmeta varnarstefnu sína að þessu leyti því Ísland stofnaði til hernaðarbandalags við Bandaríkin fyrir rúmlega 70 árum!

Það var með aðildinni að NATO árið 1949 og varnarsamningnum við Bandaríkin 1951. Reyndar varð bandalag Íslands og Bandaríkjanna til tíu árum fyrr – í síðari heimsstyrjöld með herverndarsamningnum 1941. Um sögu þessa bandalags fram til okkar tíma fjallaði ég í síðast í fyrirlestri í Þjóðminjasafninu (Ratsjáin á Straumnesfjalli var lítill angi af sögu sem er löngu lokið – og þó ekki) sem birtist á vefsíðunni og í fésbókarhópnum 1. apríl 2022.

Í ljós gagnrýninnar sem komið hefur fram á íslensk stjórnvöld í kjölfar innrásarinnar í Úkrænu er fróðlegt að skoða viðbrögð norskra stjórnvalda.

Í fyrrnefndum greinum á vefsíðunni um áhrif Úkrænustríðsins á íslensk öryggismál hefur komið fram að fljótlega eftir innrásina sögu norsk stjórnvöld að stríðið kallaði á aukna árvekni, en fæli ekki í sér beina ógn við Noreg. 

Ekki hefur átt sér stað endurmat á norskum varnaráætlunum og varnarhagsmunum svo vitað sé en viðbragðsstaða hefur verið aukin í norður Noregi – þó ekki fyrr en í nóvember, mörgum mánuðum eftir innrásina.  Norðmenn eiga 200 kílómetra löng landamæri að norðvestur Rússlandi. 

Aukin viðbragðsstaða var kynnt sem almenn varrúðarráðstöfun en hún var ákveðin eftir að upp kom ótti um öryggi gasleiðsla úti fyrir ströndum Noregs eftir að vart varð við það sem menn töldu vera grunsamlegt drónaflug í nágrenni borpalla. Þá eru norsk stjórnvöld, eins og sum önnur NATO ríki, að hraða aukningu útgjalda til hermála til að uppfylla skuldbindingar í NATO. 

Auk þess að ekki er litið svo á að innrásin í Úkrænu feli í sér beina ógn við öryggi Noregs, hafa norsk hermálayfirvöld bent á að rússnesk hernaðarumsvif í nágrenni Noregs hafi verið lítil eftir innrásina. Þá hafi stór hluti rússneskra landherssveita í nágrenni Noregs – á Kolaskaga – verið fluttur til Úkrænu til að berjast þar.  Norsk hermálayfirvöld segja að það sem eftir sé af landhersveitum á Kola sé bara brot af því sem var þar áður. Þá er bent á að þessar rússnesku sveitir hafi orðið fyrir miklu mann- og hergagnatjóni í Úkrænu.

Hvað varðar rússnesk hernaðarumsvif á svæðum við Ísland eftir innrásina bendir allt til að þau hafi eins og undanfarin ár verið mjög lítil. 

Það á við umferð kafbáta og herskipa. 

Rússnesk herflugvél hefur ekki komið í nágrenni við Íslandi í tvö og hálft ár! 

Starfsemi bandarískra herflugvéla sem hafa notað Keflavíkurflugvöll hefur enda ekki beinst að svæðum nálægt Íslandi eins og síðar verður nánar vikið að. 

Og þá er það svo að vegna langdrægra stýriflauga þurfa rússneskar flugvélar, herskip og kafbátar ekki að koma inn á svæði í nágrenni landsins til að árása. Þær yrðu sem fyrr sagði gerðar með langdrægum stýriflaugum frá stöðum langt fyrir norðan landið. Eftirlit með svæðum nálægt Íslandi hefur því fremur lítið með öryggi þess að gera.

Horfa þarf á hernaðarlega stöðu Íslands í strategísku samhengi – það skýrir flest í íslenskum öryggis- og varnarmálum 

Hernaðarlegt öryggi Íslands er háð valda- og hernaðarjafnvægi milli stórvelda á meginlandi Evrópu. Þannig er það og þannig var það – bæði í síðari heimsstyrjöld og í kalda stríðinu.

Hernaðarlegur viðbúnaður á Íslandi á hættutíma mundi einkum lúta að fælingarstefnu NATO á norðurslóðum gegn hugsanlegri hættu á rússneskri árás á bandalagið á meginlandi Evrópu. Slíkur viðbúnaður kæmi til landsins ef talið væri að stefndi í hugsanleg átök við Rússland. Þetta yrðu aðalega loftvarnasveitir, eldsneytisflugvélar og kafbátaleitarflugvélar sem og herlið til að gæta öryggis Keflavíkurflugvallar.

Hernaðarlegur viðbúnaður á Íslandi kæmi ekki í veg fyrir árás á landið – hefur ekki sjálfstætt fælingargildi þar. Það stafar af því að slík ógn yrði því aðeins til ef fæling NATO hefði mistekist – ekki á Íslandi, Norður-Atlantshafi eða á norðurslóðum – heldur mistekist á meginlandi Evrópu. Ógn við Ísland yrði afleiðing þess.

Þessi lykilatriði voru til staðar auðvitað fyrir innrásina. Ein stór strategísk breyting hefur hins vegar orðið vegna Úkrænustríðsins. Hún er að hernaðarmáttur Rússa á meginlandinu hefur minnkað mikið vegna stríðsins eins og áður sagði og mörg ár mun taka að endurreisa herinn og lagfæra marga og alvarlega veikleika hans. Þangað til er hann ekki í standi til að takast á við NATO.

Meðal þess sem talið er að Rússar muni ekki eiga nema í takmörkuðum mæli um ókomin ár eru stýriflaugar af því tagi sem líklegast er að notaðar yrðu í stríði til árása á Keflavíkurflugvöll.

Lítil rússnesk hernaðarumsvif í nágrenni Íslands og strategísk staða landsins valda því að umsvif Bandaríkjahers frá Keflavíkurflugvelli beinast ekki aðallega að svæðum nálægt Íslandi heldur einkum að fjarlægari stöðum. Þeir tengjast valda- og hernaðarjafnvægi á meginlandinu og fælingu þar, sem og kjarnorkuvopnajafnvæginu milli Rússlands og Bandaríkjanna.

Umsvif Bandaríkjahers frá Keflavíkurflugvelli eru næstum eingöngu flug P-8 kafbátaleitarflugvéla. Svæðin sem þær fljúga aðallega til í eftirlitsferðir frá Keflavíkurflugvelli eru einkum norðurhöf, nánar tiltekið “hánorður” (high north), það er norðanvert Noregshaf og Barentshaf. Frá hausti 2021 hafa slíkar flugvélar í verulegum mæli einnig farið ferðir frá Keflavíkurflugvelli til Eystrasalts. 

Hánorður hefur mikla strategíska þýðingu þar á meðal fyrir fælingarstefnu NATO á meginlandinu gegn Rússlandi. Þá er hryggjarstykki í kjarnorkuher Rússa í eldflaugakafbátum Norðurflotans, en þeim er aðallega haldið úti í Barentshafi frá stöðvum á Kolaskaga í norðvestur Rússlandi. Að verja kafbátana er forgangshlutverk Norðurflotans. Það er ekki að sækja út á Norður Atlantshaf, sem hann hefur að auki takmarkaða burði til að gera. 

Í júlí 2022 var birt uppfærð flotastefna Rússlands sem setur Atlantshaf í þriðja sæti í forgangsröð á eftir norðurslóðum og Kyrrahafi. 

Ein afleiðing Úkrænustríðsins verður sú að búast má við að kjarnorkuvopn Norðurflotans og öryggi þeirra fái enn meira vægi en áður – meðal annars til að undirstrika að Rússland sé áfram stórveldi þrátt fyrir hernaðarlegu áföllin miklu í Úkrænu. Þýðing norðurslóða, en einkum Barentshafs og Kolaskaga, fyrir Rússland fer með öðrum orðum vaxandi vegna Úkrænustríðsins. 

Mikilvægi Norðurflotans hefur einnig aukist á undanförnum árum vegna þess að í vopnabúrinu hafa orðið til langdrægar stýriflaugar sem dregið gætu til skotmarka í Evrópuríkjum frá kafbátum eða herskipum í heimahöfum flotans og til Norður Ameríku frá Íshafinu.

Í stríði mundi kafbátaleit frá Keflavíkurflugvelli styrkja varnir Íslands næði hún langt norður í höf, sem hún mundi væntanlega gera, þar sem væru rússneskir kafbátar eða herskip sem bæru langdrægar stýriflaugar sem gætu náð til Íslands. P-8 flugvélar hafa bæði vopn til að granda kafbátum og herskipum. 

Til dæmis um starfsemi P-8 flugvéla frá Keflavikurflugvelli er að síðustu vikur ársins 2022 voru töluvert mikil umsvif þessara flugvéla frá flugvellinum. Þau virtust annarsvegar stafa af þátttöku í æfingu norska flotans (Flotex 22) með skipum og flugvélum annarra NATO ríkja á Noregshafi, og hinsvegar af eftirliti með rússneskri æfingu á Eystrasalti og þátttöku í æfingu NATO þar. 

Fyrir og eftir ármótin 2022/23 var flogið til Eystrasalts til að njósna um starfsemi rússneska hersins í Kaliningrad. P-8 flugvélar eru bæði gerðar til leitar og eftirlits á hafi (maritime patrol) og til að njósna (reconnaisance) yfir hafi eða landi um hernaðarumsvif, herflutninga, fjarskipti o.fl.

Heimildir

Ég hélt erindi þann 30. september síðastliðinn um breytta heimsmynd og norðurslóðir á málþingi við Háskólann á Akureyri, sem bar yfirskriftina Háskólar, lýðræði og Norðurslóðir – breytt heimsmynd. Málþingið var haldið í tilefni þess að Hug- og félagsvísindasvið Háskólans á Akureyri veitti þennan dag Ólafi Ragnari Grímssyni, fyrrverandi forseta Íslands, heiðursdoktorsnafnbót á sviði félagsvísinda. Hér fylgir erindið (uppfært hvað varðar átökin í Úkrænu): 

Vaxandi líkur eru taldar á að bráðnun hafíss á norðurslóðum af völdum hlýnunar Jarðar leiði til þess – eftir miðja öldina – að Norður-Íshaf opnist fyrir siglingar. Það mundi auðvitað breyta heimsmyndinni í grundvallaratriðum. Og Norðurslóðir yrðu nátengdar umheiminum – og alþjóðakerfinu. 

Alþjóðakerfið hefur þegar breyst með afgerandi hætti og heimsmyndin með. Hér á ég við hvernig strúktúr alþjóðakerfisins hefur þróast; nánar tiltekið að Kína er orðið annað mesta stórveldi heims á eftir Bandaríkjunum og nálgast þau á flestum mælikvörðum. 

Strúktúr alþjóðakerfisins og hlýnun Jarðar eru lykilþættir þegar horft er til norðurslóða næstu áratugi. Hlýnunin af augljósum ástæðum. – Strúktúrinn af því hann knýr stórveldapólitík. —  Í því efni skiptir mestu harðnandi samkeppni í Asíu og á heimsvísu milli Bandaríkjanna og Kína – samkeppni sem verður ráðandi þáttur í alþjóðamálum á öldinni. 

Í stuttu erindi um stórt mál ætla ég í fyrri hluta að fjalla um norðurslóðir og breytta heimsmynd – aðallega út frá strúktúr og stórveldahagsmunum. Í seinni hluta erindisins ræði ég um Úkrænustríðið og afleiðingar þess fyrir norðurslóðir.

Hlýnun Jarðar hefur þegar leitt til þess að norðurleiðin svonefnda – siglingaleið meðfram norðurströnd Rússlands – er nú fær milli Atlantshafs og Kyrrahafs síðsumars og fram eftir hausti – en möguleikar á henni eru takmarkaðir. Svo að hagkvæmar siglingar stórra tankskipa og gámaflutningaskipa gætu hafist um norðurslóðir þyrfti Norður-Íshafið að opnast fyrir siglingar yfir norðurskautið. Þar með yrði til stysta siglingaleið milli Atlantshafs og Kyrrahafs – milli Asíu og Evrópu – svonefnd norðurskautsleið. 

Vaxandi líkur eru taldar á að leiðin opnist um miðja öldina en jafnframt álitið líklegt að einhver tími líði eftir það þangað til Íshafið verði fært árið um kring. Það mun auðvitað opna stórkostlega möguleika og snerta náið hagsmuni margra ríkja varðandi siglingar, orku og fiskveiðar. 

Og Evró-Atlantshafssvæðið, þar sem þungamiðja alþjóðakerfisins var um aldir, mun tengjast um norðurslóðir við hina nýju þungamiðju alþjóðakerfisins – sem liggur á Asíu-Kyrrahafssvæðinu. 

Gera má ráð fyrir að alþjóðapólitískur og hernaðarlegur aðdragandi þessara breytinga hefjist í alvöru á næstu 10-20 árum. Almennur alþjóðlegur áhugi á svæðinu er þegar mjög vaxandi vegna siglinga þar í framtíðinni. Og bæði stórveldin – Kína og Bandaríkin – horfa til norðurslóða  – vegna samkeppninnar þeirra í milli og aukins aðgengis að svæðinu í kjölfar þess að hafísinn hörfar. 

Bandarísk stjórnvöld hafa á síðustu árum mótað stefnu um norðurslóðir þar sem fram kemur meðal annars að Bandaríkjaher líti á þær sem mögulegan vettvang fyrir vaxandi stórveldasamkeppni. Norðurslóðir fái með bráðnun hafíssins mikla þýðingu fyrir þjóðaröryggið því þær tengi Kyrrahaf og Atlantshaf og opni nýjar leiðir að Norður-Ameríku. Auk þess að gera ráðstafanir til að tryggja framtíðarhagsmuni Bandaríkjahers á norðurslóðum þurfi að hefta möguleika Kína og Rússlands til að nota þær í hernaðarlegum tilgangi gegn Bandaríkjunum.

Bandaríkjafloti er enn vanbúinn til umsvifa á norðurslóðum árið um kring af því hann vantar sérstaklega styrkt herskip til þess. Þegar eru hins vegar áætlanir í gangi um fjölgun ísbrjóta. Flotinn hefur haldið úti kjarnorkuknúnum kafbátum í Norður-Íshafi frá því í lok sjötta áratugarins – og fyrir þann tíma lágu ferðir langdrægra bandarískra sprengjuflugvéla og njósnaflugvéla þar um og gera áfram. Þá hafa norðurslóðir lykilþýðingu fyrir loftvarnir Norður-Ameríku. Loks er rétt að nefna að Alaska gerir Bandaríkin að stóru norðursslóðaríki með mikla hagsmuni þess vegna – til viðbótar þjóðaröryggishagsmunum.

Kínverjar hafa aukið umsvif sín á norðurslóðum en næstum alfarið á norðurströnd Rússlands vegna olíu- og gasvinnslu – en í þeim efnum eru þeir stórir fjárfestar og stærstu kaupendurnir. Þeir taka þátt í starfi Norðurskautsráðsins og hafa unnið að því að fá norðurslóðaríki til þátttöku í Belti og braut-fjárfestingaáætluninni, sem þá er kölluð Silkileið norðursins. Loks hafa þeir stundað ýmsa vísindastarfsemi á norðurslóðum.dg

Kínverjar eiga tvo ísbrjóta sem báðir hafa siglt um norðurslóðir og ætla að smíða fleiri og stærri slík skip. Ekki er kunnugt um kínverska hernaðarlega starfsemi á svæðinu hingað til en kínverski flotinn hefur hratt vaxandi getu til að athafna sig á fjarlægum slóðum. 

Kínverskir hernaðarsérfræðingar horfa þegar til þess að með minnkandi hafís megi halda Bandaríkjaher uppteknum við það á norðurslóðum að bregðast við athafnasemi kínverska flotans þar og um leið veikja Bandaríkjaher annarsstaðar. Þá er talið að til þess komi að Kínverjar haldi úti eldflaugakafbátum á norðurslóðum til að auka öryggi kjarnorkuhersins.

Hryggjarstykki í kjarnorkuher Rússa er í eldflaugakafbátum Norðurflotans, en þeim er aðallega haldið úti í Barentshafi frá stöðvum á Kolaskaga í norðvestur Rússlandi. Að verja kafbátanna eru forgangshlutverk flotans. Ennfremur eru flugvellir á Kolaskaga fyrir langdrægar sprengjuflugvélar. Á undanförnum tíu árum  hafa Rússar endurbyggt og tekið í notkun flugvelli og aðrar stöðvar á Norður Íshafssvæðinu sem byggðar voru í kalda stríðinu og einnig endurnýjað orrustuflugsveitir þar. Mikilvægi Norðurflotans hefur aukistverulega á undanförnum árum í kjölfar þess að í vopnabúrinu eru nýjar langdrægar stýriflaugar sem drægju til skotmarka í Evrópu frá kafbátum eða herskipum í heimahöfum flotans og til Norður Ameríku frá Íshafinu.

Hernaðarlegur viðbúnaður Rússa í norðri á sér að verulegu leyti skýringar í því feiknastóra haf- og landsvæði og miklu efnahagslegu hagsmunum sem þeir eiga á norðurslóðum ríkisins. Þar er að finna afar mikið af olíu og gasi og einnig af málmum og kolum. Þessar auðlindir eru lykilatriði í áætlunum um hagvöxt í Rússlandi næstu áratugi. Þá hefur nýja siglingaleiðin úti fyrir norðurströndinni augljóst mikilvægi að þessu leyti fyrir Rússland enda er hún nátengd þjóðaröryggi í augum stjórnvalda.

Af öllu þessu má sjá að ríkar forsendur eru fyrir stóraukinn athafnasemi Bandaríkjanna, Kína og Rússlands á norðurslóðum þegar hafísinn hörfar – þar á meðal hernaðarlegum umsvifum. Og herir fleiri ríkja en stórveldanna þriggja munu auðvitað birtast einnig á svæðinu þó í miklu minni mæli verði en hjá hinum.

Eftir að Rússar innlimuðu Krím 2014 og hófu jafnframt íhlutun í átök í austurhluta Úkrænu leiddu versnandi samskipti Rússlands og NATO til aukinna hernaðarumsvifa á norðurslóðum – þó ekki til neinna stórra breytinga í því efni. – Og allt til innrásarinnar í Úkrænu í lok febrúar síðastliðinn – hélt áfram samstarf allra norðurslóðaríkjanna á vettvangi Norðurskautsráðsins  – og það þrátt fyrir harðnandi deilur vegna Úkrænu og þvingunar- og refsiaðgerðir gegn Rússlandi. 

Með stofnun Norðurskautsráðsins fyrir tuttugu og sex árum var gripið tækifæri sem gafst eftir kalda stríðið til að hefja alþjóðasamstarf um málefni norðurslóða. Ráðið beindi sjónum að hagsmunum íbúa svæðisins á sviði loftslagsmála, mengunarmála, líffræðilegs fjölbreytileika og málefna hafsins. Ráðið varð vettvangur fyrir samstarf, samræmingu og samráð um þessi mál milli ríkisstjórna, frumbyggja og annarra íbúa svæðisins. 

Þótt Norðurskautsráðið væri fremur samstarfsvettvangur en stofnun leiddi starfsemin til þess að málefni norðurslóða voru stofnanavædd – að segja má. Það varð til skipulag og skrifstofa fyrir framkvæmdastjórn. En einnig þróaðist sameiginlegur skilningur á þeim hagsmunum sem lægju undir, og sameiginleg markmið og norm urðu til. 

Í upphafi var ákveðið að hernaðarleg öryggismál yrðu ekki þáttur í starfsemi Norðurskautsráðsins, enda mundu þau trufla hana. Þannig varð til viðmið – og norm í framhaldinu – sem fól í sér að bægja ætti frá ráðinu deilum og árekstrum aðildarríkja þess. Ennfremur varð til markmið, sem öll aðildarríkin lýstu stuðningi við. – Það var að halda norðurslóðum sem “lágspennusvæði” eins og sagt var.  

– Og deilum var bægt frá samstarfinu. – Í átta ár eftir að samskipti Rússlands og Vesturlanda snarversnuðu vegna Krímskaga og Úkrænu sinnti Norðurskautsráðið hlutverki sínu ótruflað af síharðnandi deilum.  – Það er ekki úr vegi að benda á að það gerði einnig Hringborð norðurslóða. 

Í kjölfar innrásarinnar í Úkrænu varð Norðurskautsráðið hins vegar óstarfhæft – Það er – að svo stöddu – alvarlegasta og afdrifaríkasta afleiðing innrásarinnar fyrir norðurslóðir.  Markmið um norðuslóðir sem lágspennusvæði lætur undan síga. Fljótlega eftir innrásina lýstu önnur aðildarríki en Rússland sameiginlega yfir að vegna innrásarinnar mundu þau hætta að sækja fundi ráðsins. Að auki hafa aðildarríki þess hætt tvíhliða vísindasamstarfi við Rússa um norðurslóðir. 

En hvað með aðrar afleiðingar innrásarinnar fyrir norðurslóðir?  – Jú, hún hefur leitt til þess að tvö norðurslóðaríki, Finnland og Svíþjóð, hafa sótt um aðild að NATO. Hún mundi efla bandalagið hernaðarlega á norðurslóðum -og valda því reyndar einnig að öll Norðurskautsráðsríkin verða NATO ríki, nema Rússland auðvitað.

Innrásin og stríðið í Úkrænu hafa ekki leitt til aukinna hernaðarlegra umsvifa á norðurslóðum – hvorki af hálfu NATO né Rússlands. Það stafar einkum af því að  norðurslóðir hafa sem fyrr strategíska hernaðarþýðingu. Í  því felst að þar eru staðir sem eru mikilvægir fyrir fælingar- og hernaðarstefnu bæði NATO og Rússlands á meginlandi Evrópu – og staðir sem skipta máli fyrir kjarnorkujafnvægið milli Bandaríkjanna og Rússlands. 

Úkænustríðið snertir ekki þessa staði og mun ekki gera nema það leiði til þess að stefni í annað stríð – það er milli NATO og Rússlands. Meginspurning er því hvort átökin í Úkrænu kunni að stigmagnast í átök NATO og Rússlands. Stutta svarið – sem ég þarf að láta nægja hér tímans vegna – er að slík stigmögnun er ekki útilokuð, en ólíkleg.

Fremur lítil hernaðarleg umsvif á norðurslóðum eftir innrásina í Úkrænu er í takti við það sem verið hefur. Hins vegar má búast við að hernaðarleg umsvif eigi eftir að aukast á svæðinu – jafnvel verulega. Af hálfu NATO verði það gert til að undirstrika mikilvægi norðurslóða fyrir bandalagið, sýna hernaðargetu þar og æfa og þjálfa við krefjandi aðstæður.

Nú er talið að það muni taka mörg ár að byggja upp rússneska herinn á ný eftir manntjón og hergagnatjón, sem hann hefur orðið fyrir í Úkrænu – sem og að laga þá mörgu og alvarlegu veikleika sem hrjá herinn og stríðið hefur afhjúpað. Afleiðing alls þessa verður væntanlega mun minni hætta á átökum milli NATO og Rússlands á meginlandi Evrópu – og þar með á norðurslóðum. 

Önnur afleiðing verður sú að búast má við að kjarnorkuvopn Norðurflotans og öryggi þeirra fái enn meira vægi en áður – meðal annars til að undirstrika að Rússland sé áfram stórveldi þrátt fyrir áföllin í Úkrænu. Hernaðarleg þýðing norðurslóða fyrir Rússland fari með öðrum orðum vaxandi vegna Úkrænustríðsins.  – Efnahagslegt mikilvægi eykst einnig.

Olíu-, gas- og kolanámuvinnsla í norður-Rússlandi hefur verið langstærsta efnahagsmál á norðurslóðum og stórar áætlanir uppi í þeim efnum – sem fyrr sagði. Þvingunar og refsisaðgerðir í kjölfar hernáms Krímar og nú innrásarinnar í Úkrænu hafa leitt til þess að frekari uppbygging olíu- og gasvinnslu er í óvissu vegna þess að ekki fæst nauðsynlegur tæknibúnaður til þeirra hluta frá Vesturlöndum.

Á hinn bóginn má telja líkur á að Rússar fái – þegar fram í sækir – aukinn stuðning við þróun olíu- og gasvinnslu á norðurslóðum frá kínverskum fyrirtækjum. Kínverjar eru þegar mjög stórir kaupendur að rússneskri olíu og gasi og eiga eftir að verða enn stærri, meðal annars vegna Úkrænustríðsins. Bandalag Kína og Rússlands gegn Bandaríkjunum verður enn nánara en áður við þetta. Bandalagið mun birtast á norðurslóðum meðal annars þannig – þegar þar að kemur – að Rússar auðveldi flota og flugher Kína að athafna sig á Norður-Íshafi.

En hvert verður framhaldið í Úkrænu og í samskiptum Rússlands og Vesturlanda? Fáir hafa reynst spámannlega vaxnir um gang mála eftir innrásina og margir haft rangt fyrir sér bæði um frammistöðu Úkrænuhers og burði rússneska hersins – öllu heldur hversu óburðugur hann hefur reynst. Þó er gjarnan talið að langvinn átök séu framundan í Úkrænu – misseri, jafnvel einhver ár. Jafnframt eru vísbendingar um að rússneski herinn sé enn á ný í ógöngum – nú í austurhlutanum. 

Óháð gangi stríðsins má búast við að eftir að einhverskonar hugsanleg lausn finnist, sem er fjarlægari en áður eftir innlimun fjögurra héraða í Úkrænu í Rússland, líði langur tími áður en samskipti NATO og Rússlands lagist að einhverju marki. Á norðurslóðum er brýnt að starfsemi Norðurskautsráðins verði endurvakin og stofnanavæðing haldi áfram, en hvenær forsendur gætu skapast til þess er með öllu óljóst um þessar mundir.

Bandalög og átakalínur hafa skýrst í kjölfar innrásarinnar í Úkrænu og afleiðingar þess munu sjást á norðurslóðum. Hins vegar – og rétt að leggja áherslu á það – var allt útlit fyrir að strúktúr alþjóðakerfisins og hlýnun Jarðar – lykilþættirnir sem ég leiddi fram í byrjun erindisins – mundu óháð öðru – leiða til samkeppni stórvelda á norðurslóðum sem hafísinn hörfaði. Harðnandi samkeppni Bandaríkjanna og Kína í Asíu og á heimsvísu mundi birtast á svæðinu.

Niðurstaða mín um breytta heimsmynd og norðurslóðir er því í meginatriðum eftirfarandi: – Strúktúr alþjóðakerfisins hefur breyst með afgerandi hætti og heimsmyndin með og heimspólitíkin. Gangi spár eftir og Norður-Íshaf opnast breytist heimsmyndin í grundvallaratriðum af völdum hlýnunar Jarðar. Norðurslóðir tengjast náið alþjóðakerfinu þar á meðal þungamiðju þess og átakalínum á Asíu-Kyrrahafssvæðinu. 

Undirbúningur mun hefjast í alvöru fyrir siglingar um Norður-Íshaf milli Asíu-Kyrrahafs og Evró-Atlanthafssvæðisins og norðurslóðir munu þannig snerta efnahagslega hagsmuni fjölda ríkja. Ýmsir möguleikar skapast á svæðinu fyrir norðurslóðaríki og íbúa á norðurslóðum og þeim tækifærum munu auðvitað fylgja bæði kostir og gallar.  

Á þessu stigi – um og upp úr miðri öldinni – má vænta þess að heimspólitíkin hafi skilað sér að fullu á norðurslóðir og í besta falli óvíst að þá verði þær lágspennusvæði. 

Eins og vænta mátti standa lykilforsendur, sem varða hernaðarlegt öryggi Íslands, áfram óbreyttar eftir innrásina í Úkrænu. Hún boðar ekki tímamót í íslenskum öryggismálum líkt og fjallað var um hér á vefsíðunni í mars síðastliðnum, skömmu eftir innrásina. 

Ísland hefur strategíska hernaðarlega þýðingu, aðallega á norðurslóðum en þær tengjast náið fælingar- og hernaðarstefnu NATO gegn Rússlandi, loftvörnum Norður-Ameríku og Rússlands og kjarnavopnajafnvæginu milli Bandaríkjanna og Rússlands. 

Hernaðarógn steðjar ekki að Íslandi af völdum Úkrænustríðsins nema það leiði til þess að stefni í annað stríð, það er milli NATO og Rússlands. 

Meginspurning varðandi hernaðarlegt öryggi Íslands og Úkrænustríðið er því hvort það kunni að stigmagnast í átök NATO og Rússlands. 

Stutta svarið er að það sé ekki útilokað en virðist almennt talið ólíklegt. 

Úkrænustríðið hefur veikt Rússland verulega í hernaðarlegu tilliti. Ekki sér fyrir endann á því en þegar er útlit fyrir að það taki mörg ár að byggja upp rússneska herinn á ný eftir manntjón og hergagnatjón, sem hann hefur orðið fyrir í Úkrænu, sem og að laga marga alvarlega veikleika sem hrjá hann og stríðið hefur afhjúpað. 

Þá á eftir að reyna á að hve miklu leyti efnahagur Rússlands getur staðið undir nauðsynlegum endurbótum og endurnýjun hersins. Efnahagslegar refsiaðgerðir Vesturlanda gegn Rússlandi munu hafa alvarleg áhrif á efnahaginn en einnig verulegar afleiðingar fyrir hergagnaframleiðsluna. Þar á meðal er bann við sölu hátæknibúnaðar til Rússa, sem er hergagnaframleiðslunni nauðsynlegur. Stríðið veldur því auðvitað einnig að það gengur mjög á vopnabúrið. Þar á meðal eru birgðir hátæknivopna eins og langdrægra stýriflauga og útlit fyrir að mörg ár taki að endurnýja þær birgðir að fullu. 

Þessar afleiðingar Úkrænustríðsins fyrir rússneska herinn hafa áhrif á öryggi og varnir Íslands og annarra NATO ríkja. Svo lengi sem afleiðingarnar vara minnkar hætta á hugsanlegri rússneskri árás á NATO-ríki. Þar með dregur mjög úr hættu á átökum milli bandalagsins og Rússlands á meginlandi Evrópu, sem mundu ná til norðurslóða og til Íslands.

Stríðið virðist þegar þetta er skrifað stefna í áframhaldandi og jafnvel langvinn átök í Úkrænu. Úkrænski herinn á góða möguleika að sækja áfram inn á hertekin svæði, en hve hratt og hve langt og hvernig Rússar bregðast við – allt á það eftir að skýrast.

Innrásin í Úkrænu hefur leitt til aukinna hernaðarlegra umsvifa af hálfu NATO í nágrannaríkjum Rússlands á meginlandi Evrópu. Þetta eru varúðarráðstafanir gerðar til að undirstrika skulbindingar bandalagsins í garð þessara ríkja og styrkja fælingarstefnu þess gegn hugsanlegri árás á þau. 

Úkrænustríðið hefur hins vegar ekki leitt til aukinna hernaðarumsvifa á Norður-Atlantshafi eða á norðurslóðum – hvorki af hálfu NATO né Rússlands.

Ef hið ólíklega gerðist og stefndi í átök milli NATO og Rússlands yrði öryggi Íslands komið undir fælingarstefnu NATO og Bandaríkjanna, varnarsamningi Íslands við Bandaríkin og framkvæmd varnaráætlunar Bandaríkjahers fyrir landið. 

Úkrænustríðið hefur ekki haft neinar afleiðingar sem veikja þessar undirstöður íslenskra öryggis- og varnarmála. 

Grundvallaratriði sem varða öryggi og hervarnir Íslands

Fyrsta grundvallaratriðið er að Ísland hefur sem fyrr strategíska hernaðarþýðingu og hlutverk. Úkrænustríðið er takmarkað og staðbundið – ekki strategískt.  Hernaðarlega tengist Ísland stöðum á norðurslóðum – aðallega í “hánorðri” (high north), sem eru mikilvægir fyrir fælingarstefnu NATO gegn hugsanlegri árás frá Rússlandi á bandalagsríki á meginlandi Evrópu og fyrir kjarnorkujafnvægið milli Bandaríkjanna og Rússlands. Ennfremur hefur svæðið lykilþýðingu fyrir loftvarnir bæði Norður Ameríku og Rússlands. 

Starfsemi bandaríska hersins á Keflavíkurflugvelli lýtur að langmestu leyti að tímabundinni viðveru Boeing P-8 kafbátleitar- og eftirlitsflugvéla þar og flugi þeirra þaðan í margskonar tilgangi. Þessi starfsemi hefur augljóslega ekki áhrif á möguleika rússneska hersins í Úkrænu. Stríðið þar getur því ekki leitt til aðgerða af hálfu Rússa gegn landinu. 

Öðru máli gegndi ef stefndi í átök milli NATO og Rússlands. Það er enn sem komið er talið ólíklegt en styrjöld af því tagi mundi óhjákvæmilega ná til norðurslóða og Íslands, sem fengi hernaðarlegt hlutverk í átökunum.

Annað grundvallaratriðið sem varðar öryggi og varnir Íslandslýtur því að þeirri spurningu hvort Úkrænustríðið kunni að leiða til átaka milli NATO og Rússlands. Það er ekki útilokað en virðist almennt talið ólíklegt.

Bandalagið hefur gert ráðstafanir með auknum hernaðarlegum viðbúnaði í nokkrum nágrannaríkjum Rússlands í Austur-Evrópu. Það er til að undirstrika skuldbindingar í þeirra garð og styrkja fælingu, en felur ekki í sér beinan undirbúning varna gegn rússneskri innrás. Enda á rússneskur liðssafnaður sér ekki stað nálægt þessum ríkjum. Þá er vafamál að rússneski herinn hafi, í ljósi ófara hans og tjóns í Úkrænu, burði til að ráðast á NATO-ríki hvað þá að takast í kjölfarið á við bandalagið í styrjöld.

Í júní virtist ljóst – að áliti yfirmanns breska hersins – að Rússum hefði þegar mistekist í Úkrænu og Rússland veikst sem stórveldi. Nýlega var haft eftir embættismönnum í breska landvarnarráðuneytinu að rússneskar hersveitir, sem voru einar þær öflugustu í rússneska hernum og ætlaðar gegn NATO herjum kæmi til styrjaldar við bandalagið, hefðu orðið fyrir svo miklu tjóni í Úkrænu að líklega tæki mörg ár að bæta það og byggja þessar sveitir upp á ný. 

Það mun því taka langan tíma að bæta heildartjónið sem herinn hefur þegar orðið fyrir í Úkrænustríðinu og endurbyggja hann svo um muni – að því gefnu að versnandi efnahagur Rússlands standi undir því og refsiaðgerðir vesturlanda gegn Rússum á hátæknisviði dragi ekki úr möguleikum til að byggja herinn upp á ný. Líkur er á að aðgerðirnar muni einmitt gera það. Þá endurspegla hrakfarir og rússneska hersins í Úkrænu og veikleikar hans meðal annars og ekki síst veikleika í stjórnarfarinu, stjórnkerfinu, hagkerfinu og hergagnaframleiðslunni – þar á meðal mikla og alþekkta spillingu á öllum sviðum.

Þótt ástæða sé til að efast um að Rússar hefðu burði til að stigmagna átökin með því að ráðast inn í NATO-ríki, ættu þeir þann hernaðarlega kost að gera flugskeytaárásir á staði í NATO-ríkjum, einkum Póllandi, til að freista þess að hefta vopnaflutninga til Úkrænu. Áhætta Rússa af slíkum árásum væri mikil því NATO mundi líta á þær sem árás á bandalagið. 

Þá horfa sumir til þess að Rússar kynnu að nota efnavopn, en þó einkum “taktísk” – þ.e. “lítil” – kjarnorkuvopn, gegn úkrænska hernum teldu þeir sig tapa stríðinu að öðrum kosti. Markmiðið væri að koma í veg fyrir það, ná hernaðarlegum ávinningi sem og að brjóta baráttuvilja Úkrænumanna. 

Svo afdrifaríka stigmögnun er auðvitað ekki unnt að útiloka, en á móti kemur að kjarnavopn þjóna trauðla eða alls ekki hernaðarlegum eða pólitískum markmiðum. Notkun kjarnavopna felur í reynd ekki í sér stigmögnun – heldur þáttaskil – og kjarnavopn eru almennt talin hafa fyrst og síðast fælingargildi til að tryggja svonefnda tilvistarhagsmuni (existential interest). 

Þá gæti notkun efnavopna eða kjarnavopna hæglega bitnað á rússneskum hersveitum í nágrenninu og geislavirkt úrfelli náð inn í Rússland sjálft. Notkun kjarnavopna í Úkrænu mundi stórskaða stöðu Rússlands í heiminum og samskipti þess við önnur ríki. Þar á meðal væru Kína og Indland, sem hafa mikla og mjög vaxandi pólitíska og efnahagslega þýðingu fyrir Rússland eftir innrásina í Úkrænu.

Rússar eiga aðra möguleika í Úkrænu en að hefja styrjöld við NATO – “þriðju heimsstyrjöldina” eins og sagt er – og hætta þar með á kjarnorkuátök við Bandaríkin. Þar á meðal er að kalla út meira herlið og herða róðurinn í stríðinu. Einnig að setja rússneska herinn í Úkrænu í varnarstöðu til að fá tíma til að endurskipuleggja hann og undirbúa fyrir sóknaraðgerðir. Jafnframt eiga þeir þess kost að auka enn árásir á innviði og á bæi og borgir. Við bætist að loka alveg fyrir gasútflutning til Evrópuríkja til að reyna að grafa undan einingu NATO og stuðningi við Úrkænu. Það eitt mundi þó ekki veikja Úkrænuher því langmest af þeim vopnum sem hann hefur fengið að utan hafa komið frá Bandaríkjunum.

Það er gjarnan sagt að öll stríð taki enda og það muni Úkrænustríðið óhjákvæmilega gera. Það er klisja að öll stríð taki enda – auðvitað gera þau það – en mörg vara árum saman og hugsanlegt að það geti orðið raunin í Úkrænu. Aðalatriði er að hvorki Rússar né Úkrænumenn virðast nú í stöðu til að fallast á vopnahlé og friðarsamninga. 

Samningsstaða Rússa er veik í ljósi árangurs Úkrænuhers við Kyiv í vor, við Kherson að undanförnu og þó einkum nú síðast í Kharkiv héraði. Þessir ósigrar hljóta að þrýsta á áframhaldandi hernað til að freista þess að ná styrkja stöðuna. Ennfremur á Rússlandsstjórn eftir að sýna heima fyrir fram á árangur sem réttlæti innrásina og fórnir rússneska hersins og rússnesks samfélags.

Her Úkrænu hefur staðið sig miklu betur en flestir töldu mögulegt og fær mörg öflug og hátæknivædd vopn frá NATO ríkjum. Úkrænuher á hins vegar mikið verk óunnið ef ætlunin er að hrekja Rússa úr landinu og það mundi að líkindum kosta miklar fórnir. Úkrænumenn hafa tapað um fimmtungi af landi sínu og um þriðjungi af framleiðslugetunni og efnahagur landsins er afar bágur. Samningsstaða þeirra er veik nema þeim takist að ná verulegum hernaðarlegum ávinningi til viðbótar því sem þegar hefur áunnist. Allt bendir til að þeir ætli sér það og til þess hafa þeir augljóslega áræði, sjálfstraust og hæfni. Þeim hefur vaxið mjög ásmegin í hernaðarlegum efnum, náð að fjölga í hernum og þjálfa nýliða, og mega eiga von á áframhaldandi vopnasendingum utan frá. 

Fáir sérfræðingar hafa reynst spámannlega vaxnir varðandi þróun stríðsins og haft rangt fyrir sér bæði um frammistöðu Úkrænuhers og burði rússneska hersins. Þegar hann stefndi að höfuðborginni Kyiv á fyrstu stigum innrásarinnar höfðu Bandaríkjamenn ekki meiri trú á Úkrænuher en svo að þeir buðu fram aðstoð til að forða Zelensky, Úkrænuforseta, úr borginni undan sókn Rússa. 

Þótt áfram megi ekki útiloka að Úkrænustríðið magnist í átök milli NATO og Rússlands, sérstaklega ef Rússar teldu að þeir væru að tapa og stigmögnuðu til að reyna að hindra það, benda líkur til að stríðið stefni í langvinn átök. Það gæti staðið í að minnsta kosti mánuði eða misseri og þá í austur og suðurhluta landsins. Það er þó sagt með þeim mikilvæga fyrirvara að þegar þetta er ritað hefur frammistaða úkrænska hersins enn einu sinni komið á óvart og rússneski herinn enn einu sinni farið hrakför – nú .eins og fyrr var nefnt, í Kharkiv-héraði í norðaustri auk þess að eiga undir högg að sækja við Kherson í suðvestri.

Norðurslóðir og Úkrænustríðið: Á þeim rúmu sex mánuðum sem liðnir eru frá innrásinni 24. febrúar hafa ekki sést aukin hernaðarleg umsvif á norðurslóðum – hvorki af hálfu Rússa né NATO. Strax var ljóst að umsvif á norðurslóðum væru ekki að aukast eftir innrásina líkt og kom fram á vefsíðunni síðastliðið vor. Eins og ítrekað hefur verið útskýrt þar er fremur auðvelt að afla upplýsinga um ferðir herskipa og herflugvéla – þar á meðal á alnetinu. Einnig má draga ályktanir – meðal annars af upplýsingum á netinu – um ferðir kafbáta og þannig að ekki sé líklegt að skeiki miklu hvað fjölda kafbátaferða varðar.

Yfirmaður norska hersins hefur sagt að hernaðarleg umsvif Rússa á norðurslóðum hafi verið “óvenju lítil” í kjölfar innrásarinnar í Úkrænu (“Chief of Defence to HNN: Russian Military Activity is Unusually Low in the High North”, Highnorth News, 19. ágúst 2022.). Hann hefur jafnframt bent á að mikil fækkun í landherliði Rússa á Kolaskaga og við landamæri Finnlands vegna liðsflutninga frá þessum stöðum til Úkrænu bendi til að Rússar telji stöðugleika ríkja á norðurslóðum. 

Þá hefur komið fram af hálfu norskra stjórnvalda að innrásin í Úkrænu hafi leitt til aukinnar árvekni við norður Noreg og ákvarðana um aukin framlög til landvarna, en einnig að  norsk stjórnvöld líti ekki svo á að aukin hernaðarógn steðji að Noregi í kjölfar innrásarinnar. 

Að það séu fremur lítil hernaðarleg umsvif á norðurslóðum nú er í takti við það sem verið hefur undanfarin ár og allar götur eftir kalda stríðið. Rússneski Norðurflotinn er áfram miklu minni en sovéski forverinn, er í aðalatriðum ekki úthafsfloti og kemur lítið út á Atlantshaf. Þegar það gerist eru skip hans og kafbátar gjarnan á leið til eða frá Eystrasalti en þó aðallega til eða frá Miðjarðarhafi vegna íhlutunar Rússa undanfarin 7 ár í borgarastyrjöldina í Sýrlandi. 

Norðurflotinn er jafnframt búinn langdrægum stýrflaugum, sem nota mætti til árása frá heimahöfum á skotmörk á landi á meginlandi Evrópu. Hann þarf því ekki að koma út á Atlantshaf til þeirra hluta. Hann býr og yfir mun langdrægari vopnum en áður gegn herskipum. 

Í júlí síðastliðinn var birt uppfærð flotastefna Rússlands sem setur Atlantshaf í þriðja sæti í forgangsröð á eftir norðurslóðum og Kyrrahafi.

NATO ríki hafa ekki aukið umsvif eða viðbúnað á Norður-Atlantshafi eða norðurslóðum í neinum verulegum mæli eftir innrásina í Úkrænu. Hins vegar er viðbúið að athafnasemi þeirra í norðri aukist eitthvað á næstu misserum og árum til að undirstrika mikilvægi norðurslóða fyrir bandalagið og styrkja fælingarstefnu þess gegn Rússlandi. Það yrði framhald á fyrri þróun því umsvif af hálfu NATO-ríkja á svæðinu höfðu aukist fyrir Úkrænustríðið í kjölfar versnandi samskipta eftir hernám Krímar 2014 og íhlutun Rússa í átök í Donbass héraði í austur-Úkrænu. Innrásin mun líklega herða á þeirri þróun.

Ætlun er að bandaríska flugvélamóðurskipið Gerald R. Ford haldi ásamt fylgdarskipum út á Norður Atlantshaf í október og æfi þar með sjóherjum NATO-ríkja. Þetta mun reyndar hafa verið ákveðið fyrir innrásina í Úkrænu. 

Þá má nefna að í ágúst síðastliðinn kom bandarískur kjarnorkuknúinn kafbátur til Færeyja. Hann lá á Nólseyjarsundi við Þórshöfn og færeyskir ráðherrar og þingmenn voru boðnir um borð. Tilgangur með komu kafbátsins til Færeyja var áhafnaskipti en heimsóknin var einnig að sögn Bandaríkjaflota til þess gerð að sýna mátt hans á hafinu og getu til að standa við varnarskuldbindingar. Um svipað leyti og í sama tilgangi kom bandarískur kafbátur til flotastöðvar við Souda flóa á grísku eyjunni Krít, bandarískt þyrlumóðurskip var á Eystrasalti og tvö flugvélamóðurskip voru samtímis á Miðjarðarhafi (U.S. Naval Forces Europe-Africa/Sixth Fleet, 25. ágúst 2022 – https://nitter.nl/USNavyEurope/status/1562819286548500480#m) 

Þá má benda á að innrásin í Úkrænu hefur þau einu beinu áhrif við Ísland og það á hverjum degi að farþegaþotur á leið til og frá Japan til áfangastaða í Evrópu fljúga nú yfir Norður-Íshaf í stað Síberíu og margar þeirra nálægt Íslandi eða yfir það. Ástæða þessa er að rússnesk stjórnvöld brugðust við refsiaðgerðum Vesturlanda vegna innrásarinnar með því meðal annars að banna flugfélögum ríkja sem að aðgerðunum standa að fljúga yfir Rússland á leið til og frá Asíu. Sú flugleið opnaðist eftir kalda stríðið, en áður var flogið yfir Norður-Íshafið eins og nú er gert á ný. 

Annað grundvallaratriðið varðandi öryggi og varnir Íslands lýtur að fælingarstefnu NATO og möguleikum hennar til að halda aftur af Rússum almennt en sérstaklega á alvarlegum hættutíma í aðdraganda hugsanlegs stríðs milli Rússlands og NATO. Bandaríkin og NATO hafa alla burði til að halda aftur af Rússlandi ef nauðsyn krefur. Fælingarstefnan er með öðrum orðum almennt trúverðug þótt átök gætu auðvitað brotist út þrátt fyrir það vegna mistaka og misreiknings.

Þótt vitanlega megi ekki draga of víðtækar ályktanir af tölulegum þáttum og forsendum þegar gerður er samanburður á herstyrk þá er NATO miklu öflugra en Rússland mælt á efnahagslegum og hernaðarlegum mælikvörðum. Þá hefur innrásin í Úkrænu, enn sem komið er að minnsta kosti, eflt mjög einingu í NATO og leitt til þess að auki að bandalagið stækkar og styrkist svo um munar með aðild Finnlands og Svíþjóðar. Aðild þeirra mun efla bandalagið hernaðarlega á norðurslóðum og á Eystrasaltssvæðinu.

Og nú bætist við afar slök frammistaða rússneska hersins í Úkrænustríðin og alvarlegir veikleikar hans, sem það hefur leitt í ljós í landher, flugher og flota.

Tilraun hersins á fyrstu stigum til að umkringja eða hertaka höfuðborgina Kyiv varð að hrakför. Eftir það var áhersla lögð á sókn í austurhlutanum, að leggja undir herinn Donbass svæðið þar sem aðskilnaðarsinnar af rússnesku bergi höfðu náð undirtökum í boragarstríði, sem staðið hafði frá 2014 með rússneskri íhlutun, og fengið viðurkenningu Rússlandsstjórnar. Sókn rússneska hersins í Donbass, gengur ýmist hægt eða ekki, sem fyrr sagði, og nú hefur rússneski herinn hrakist frá Kharkiv héraði, sem veikir stöðu rússneska hersins í Donbass.

Ef stefndi í hið ólíklega – stríð milli NATO og Rússlands – kæmi að þriðja grundvallaratriðinu varðandi varnir Íslands. Það er varnarsamningurinn við Bandaríkin en honum fylgir varnaráætlun Bandaríkjahers vegna Íslands.

Úkrænustríðið hefur ekki með neinum hætti veikt þessar undirstöður.

Þótt lega Íslands skipti ekki sama máli fyrir þjóðaröryggi Bandaríkjanna og í kalda stríðinu – eða í síðari heimsstyrjöld – hefur hún áfram þýðingu. Bandaríkin eru háð Íslandi vegna þjóðaröryggis eins og þau hafa verið frá 1941 þegar Bandaríkjaher kom fyrst til landsins í síðari heimsstyrjöld, þótt sumar mikilvægar forsendur hafi breyst eða horfið. Rússnesk herskip, kafbátar og langdrægar sprengjuflugvélar geta ógnað Bandaríkjunum frá norðurslóðum með langdrægum stýriflaugum. 

Því leikur svo gott sem enginn vafi á að Bandaríkjaher mundi koma til Íslands á hættutíma og um hernaðarlega burði Bandaríkjanna til að annast varnirnar þarf ekki að fjölyrða. Skuldbindingar Bandaríkjanna í varnarsamningnum hafa því mikið og ótvírætt varnar- og fælingargildi. Það skiptir auðvitað máli í sjálfu sér en einnig af því það er engum öðrum til að dreifa. Önnur ríki NATO hefðu langt í frá burði til að tryggja varnir Íslands, eða sömu hagsmuni af því og Bandaríkin.

Þótt landið hafi minni hernaðarþýðingu en áður, af því hernaðarleg þungamiðja í okkar heimshluta hefur færst miklu norðar undanfarin ár, hefði Keflavíkurflugvöllur áfram hlutverki að gegna á hættutíma eða í stríði. Það sést af starfsemi Bandaríkjahers á landinu – þó hún feli í sér tímabundna viðveru – og af framkvæmdum hersins á Íslandi. Þótt þær séu smávægilegar á hernaðarlegum mælikvörðum lúta þær að því að tryggja umtalsverð afnot af Keflavíkurflugvelli á hættutíma eða stríði. Hlutverk Íslands lyti aðallega að stuðningi flugvéla frá Keflavíkurflugvelli við hernaðaraðgerðir á norðurslóðum. Hafnir á landinu kynnu og að hafa þýðingu. 

Stuðningur frá Íslandi við hernaðaraðgerðir á norðurslóðum mundi einkum byggja á kafbátaleitar- og eftirlitsflugvélum og eldsneytisflugvélum. Þá virðist hugsanlegt að langdrægar bandarískar sprengjuþotur kynnu að nota Keflavíkurflugvöll, meðal annars vegna hernaðar á norðurslóðum. 

Fjórða grundvallaratriðið varðandi öryggi og varnir Íslands er að líklegasta hernaðarógnin gegn landinu yrði árás með langdrægum stýriflaugum á Keflavíkurflugvöll frá herskipum, kafbátum eða flugvélum í allt að 3 þúsund kílómetra fjarlægð norður af landinu.

Varnir gegn stýriflaugum eru því lykilatriði í hervörnum Íslands.

Rússnesk herskip, kafbátar og sprengjuflugvélar þyrftu ekki að koma í námunda við landið til að ráðast á skotmörk þar. Það væri óþarfi sakir þess hve langdrægar flaugarnar eru og jafnframt mjög áhættusamt vegna fjarlægðar frá Rússlandi, öflugra eftirlits- og njósnakerfa Bandaríkjanna, og vegna varna á Íslandi og í Noregi. 

Erfitt er að verjast stýriflaugum eftir að þær eru sendar af stað af því þær fljúga undir ratsjám og eftir krókaleiðum ef þarf. Þessari áskorun er stundum líkt við það að reyna að granda ör eftir að bogmaður skýtur henni. Skásti möguleikinn væri að reyna varnir nálægt Íslandi eða einstökum skotmörkum eins og Keflavíkurflugvelli en jafnvel þá er erfitt að verjast. AWACS-ratsjárþotur væru nauðsynlegar til að eiga möguleika gegn stýriflaugum sem nálguðust landið en ratsjárstöðvarnar á landshornunum fjórum hefðu takmarkað gildi. Ratsjár AWACS-þotna sjá miklu lengra en landratsjár og þær fyrrnefndu sjá að auki niður á yfirborð jarðar og hafa jafnframt öflugan búnað til að greina stýrflaugar frá umhverfinu. 

Einnig er mikilvægt að geta grandað herskipum, kafbátum og flugvélum á norðurslóðum áður en stýriflaugar þeirra legðu af stað í átt að landinu. Því mundu P-8 flugvélar og eldsneytisflugvélar á Keflavíkurflugvelli – og sprengjuþotur, væri þeim til að dreifa – einnig skipta miklu máli. P-8 vélarnar og hugsanlegar sprengjuþotur mundu sækja langt í norður frá landinu gegn herskipum, kafbátum, stöðvum Norðurflotans og flugvöllum langdrægra rússneskra sprengjuþota. P-8 flugvélar eru búnar vopnum gegn bæði herskipum og kafbátum og sama á við sumar langdrægar sprengjuþotur af gerðinnni B-52 og B-1. Flestar langdrægar sprengjuflugvélar bandaríska flughersins eru búnar stýriflaugum til árása á skotmörk á landi, þar á meðal auðvitað hafnir og flugvelli. 

Líklegasta rússneska vopnið gegn Íslandi yrðu sem fyrr sagði langdrægar stýriflaugar. Líkur eru taldar á að birgðir þeirra fari mjög þverrandi vegna Úkrænustríðsins. Þá hefur framleiðsla rússneskra stýriflauga verið hæg að talið er enda um flókin og dýr tæki að ræða. Hver flaug af nýjustu gerðinni, sem er kölluð Kalibr, er talin kosta um sex og hálfa milljón dollara, eða jafnvirði um 900 milljóna króna. Mikið af íhlutum (components) rússneskra stýriflauga hefur komið frá Vesturlöndum. Það á einkum við nauðsynlegan rafeinda- og hátæknibúnað af ýmsu tagi. Þótt finna megi leiðir fram hjá efnahagslegum refsiaðgerðum, sem banna sölu slíkra íhluta til Rússlands, er líklegt að aðgerðirnar valdi því engu að síður að framleiðsla rússneskra stýriflauga verði hægari en ella. Einnig má búast við að gripið verði til ráðstafana til að reyna að loka eða að minnsta kosti fækka leiðum fram hjá refsiaðgerðunum.

Að lokum má hugsa sér að öryggi Íslands gæti stafað hætta frá skemmdarverkum sérsveita rússneska hersins. Möguleikar þeirra á landinu hljóta þó að teljast hverfandi sakir þess hve erfitt yrði á hættutíma að koma mannskap og nauðsynlegum búnaði á land á fjarlægu Íslandi án þess að Bandaríkjaher, sem væri í viðbragðsstöðu, tæki eftir því.  Þannig má næstum útiloka að það tækist úr lofti eða frá skipi eða kafbáti og vandséð með hvaða öðrum hætti það væri gerlegt. Auðvitað er ekki hægt að útiloka að skemmdarverkamenn kæmu til landsins með farþegaskipi eða í farþegaflugi og þá auðvitað áður en stefndi í átök. Hvað þeir gætu gert sem um munaði í stríði er hins vegar erfitt að átta sig á. Þá er það að koma í veg fyrir skemmdarverkahættu á friðartímum viðfangsefni lögreglu og landamæragæslu, en ekki herliðs.

Hvað sem því líður gerir Bandaríkjaher ráð fyrir að helstu innviðir varna og öryggis á landinu yrðu varðir, þar á meðal og einkum Keflavíkurflugvöllur. Til Íslands kæmi lið til þessara hluta auk þess að flugsveitum sem hingað kæmu fylgdi sjálfkrafa öryggisgæslulið. En einhver veruleg ógn við varnir Íslands mundi afar ólíklega stafa frá liði á landi heldur frá fyrrnefndum langdrægum stýriflaugum. Loks má minna á að eftir 1960 voru engar landherssveitir í varnarliðinu. Þær voru kallaðar frá Íslandi vegna þess auðvitað að ekki var lengur talin þörf á fastri viðveru slíkra sveita.

Nethernaður er ekki viðfangsefni þessarar greinar en hann virðist hafa skipt litlu máli fyrir gang Úkrænustríðsins, sem í öllum aðalatriðum er háð með “gamaldags” aðferðum. Rússar munu hafa gert tilraunir til nethernaðar en augljóslega ekki tekist með þeim að hvorki skaða úkrænska herinn né heldur innviði eins og orkuver, fjarskipti og upplýsingakerfi. Áhöld virðast um hvort Rússar hafi reynt nethernað að þessu leyti. 

Samkvæmt þessu kann nethernaður að vera ógn við öryggi Íslands en Úkrænustríðið virðist ekki hafa sýnt fram á það. 

Í þessari grein hefur eingöngu verið horft til hernaðarlegs öryggis. Fleira hefur auðvitað þýðingu. Átök, óvissa og óstöðugleiki í Evrópu hefur augljós áhrif á almennt öryggi og efnahagslega velferð Íslendinga. Þá eru grundvallarreglur um fullveldi og sjálfstæði ríkja meðal þess sem er í húfi í Úkrænu.

Heimildir

Ég talaði á ráðstefnunni Alþjóðasamvinna á krossgötum: Hvert stefnir Ísland? semalþjóðamálastofnun Háskóla Íslands stóð fyrir 20. apríl.  – Ég var beðinn um að halda stutt erindi um hvaða “smitáhrif” stríð í Evrópu geti haft á norðurslóðir. 

Hér er erindið:

Á þeim knappa tíma sem ég hef ætla ég að reyna að gera viðfangsefninu skil með því að setja fram og svara fjórum spurningum – fjórum spurningum um Úkrænustríðið og öryggismál á norðurslóðum – og víkja jafnframt að stöðu og hlutverki Íslands.

Ég kemst ekki yfir að ræða sum mikilvæg öryggismál sem nú eru í þróun á norðurslóðum í kjölfar innrásarinnar í Úkrænu – þar á meðal hugsanleg aðild Finna og Svía að NATO. Þá eru líkur á að skilvirkt samstarf á vegum norðurskautsráðsins muni liggja niðri jafnvel í mörg ár í vegna stríðsins.

Áður en ég sný mér að spurningunum fjórum sem ég nota til að skipuleggja þessa stuttu framsögu  – þarf að taka fram að í kalda stríðinu voru tengsl milli norðurslóða annars vegar og öryggismála á meginlandi Evrópu hins vegar. Hættutími á meginlandinu hefði náð inn á norðurslóðir með stórauknum hernaðarlegum umsvifum þar. En til þess – og það er lykilatriði – hefði þurft alvarlegan hættutíma, í raun aðdraganda hugsanlegs stríðs milli NATO og Sovétríkjanna.

Fyrsta spurning mín af fjórum um Úkrænu og norðurslóðir er, hefur stríðið sem hófst 24 febrúar síðastliðinn með innrás Rússa í landið haft áhrif á hernaðarleg umsvif á norðurslóðum?

Stutta svarið er nei. Innrásin hefur ekki leitt til hernaðarlegra umsvifa á norðurslóðum sem neinu nemur umfram þau sem áttu sér stað á árunum fyrir innrásina – eða voru í bígerð vegna æfinga. 

Að fylgjast með þessu í aðalatriðum er fremur auðvelt á internetinu – auk þess að ekki yrði reynt að halda viðbrögðum leyndum. Því þá yrði tilgangnum með þeim ekki náð. 

Lítil eða engin hernaðarleg viðbrögð á norðurslóðum við innrásinni koma ekki á óvart, enda hefur ekki hafist aðdragandi að stríði milli NATO og Rússlands. Sama forsenda um að alvarlegan hættutíma milli stórveldanna þurfi til – hún á við nú líkt og í kalda stríðinu. Eftir að Úkrænustríðið hófst hafa báðir aðilar forðast að hrinda af stað slíkri atburðarás. Hún er áfram talin afar ólíkleg. 

En stríð í Úkrænu hófst ekki með innrásinni 24. febrúar síðastliðinn, heldur eins og kunnugt er fyrir átta árum – á árinu 2014 – þegar Krímskagi var hernuminn og mannskæð borgarastyrjöld hófst með rússneskri íhlutun í austurhluta Úkrænu. Samskipti NATO og Rússlands versnuðu eftir þetta – og mjög svo – og auðvitað.

Önnur spurning mín í dag er því þessi: Hafa versnandi samskipti NATO og Rússlands frá 2014 – haft áhrif á öryggismál á norðurslóðum?

Stutta svarið við þessari spurningu er: Já. Áhrifin hafa einkum birst í verulega auknum umsvifum Bandaríkjahers -og eftir atvikum annarra NATO herja – á norðurslóðum, nánar tiltekið norðurhöfum. Umsvif þessara aðila á svæðinu voru lítil fram til 2014. Tilgangurinn með að auka umsvif í norðurhöfum er væntanlega sá að minna Rússa á strategískan áhuga og hernaðargetu NATO þar, og mikilvægi norðurhafa fyrir bandalagið. Þessi auknu umsvif á undanförnum átta árum hefur mátt greina á láði og legi – og í lofti – og vitað er að umferð vestrænna kafbáta hefur einnig aukist. 

Með norðurhöfum er átt við norður Noreg og svæði þar úti fyrir og úti fyrir Kolaskaga í norðvestur Rússlandi. Þetta eru einkum norður-Noregshaf og Barentshaf – en einnig Norður Íshaf að segja má.

Á sama tíma og samskipti NATO og Rússlands hafa versnað vegna Úkrænu frá 2014, hafa hernaðarumsvif Bandaríkjahers komið aftur til sögu á Keflavíkurflugvelli einkum með tímabundinni viðveru kafbátaleitar og eftirlitsflugvéla af gerðinni P-8 Poseidon. Viðvera þeirra hefur vaxið verulega á tímabilinu frá 2014 vegna æfinga og þjálfunar – og vegna eftirlits með Rússum.

Rússnesk hernaðarumsvif hafa þó verið mjög lítil úti Atlantshafi á svæðum í námunda við Ísland. Þetta á bæði við herskip og herflugvélar Rússa. Rússneskum kafbátum hefur reyndar verið fylgt eftir frá Keflavíkurflugvelli en þeir hafa verið fáir – að meðaltali einn kafbátur á ári frá því þeirra varð aftur vart 2014. Enginn rússneskur kafbátur virðist hafa komið út á Atlantshaf og á svæði við Ísland í fyrra. Það ár voru nánast engin rússnesk hernaðarumsvif á svæðum í námunda við Ísland. 

Til að komast í tæri við rússneska norðurflotann þarf því að fara langt norður í Noregshaf og Barentshaf. Þar heldur flotinn sig aðallega – af ýmsum ástæðum – og litlar líkur eru á að það eigi eftir að breytast að ráði. Á síðustu árum hafa P-8 flugvélar einmitt haldið í eftirlitsferðir frá Keflavíkurflugvelli langt norður í höf – stundum með stuðningi frá eldsneytisþotum frá bandarískum herbækistöðvum á Bretlandi. 

Hlutverk Keflavíkurflugvallar er að styðja við fælingar og hernaðarstefnu NATO í norðurhöfum. Í þessu felst helsta hernaðarlegt framlag Íslands til NATO – þó það sé mun veigaminna en í kalda stríðinu. Þá var Ísland “hjörin” sem stefnan varðandi norðurhöf hékk á eins og það var orðað.

Annað og nýtt framlag Íslands í þágu fælingar og hernaðarstefnu NATO í norðurhöfum – er að veita tímabundna aðstöðu fyrir langdrægar bandarískar sprengjuflugvélar á Keflavíkurflugvelli. Önnur Evrópuríki hafa veitt slíka aðstöðu – þar á meðal Noregur. 

Markmiðið er að gera Rússlandsher erfiðara fyrir að vita hvar bandarískar langdrægar sprengjuflugvélar er að finna á hverjum tíma. Þannig er reynt að flækja hernaðaráætlanir Rússa og styrkja fælingarstefnu Bandaríkjanna og NATO – þar á meðal á norðurslóðum. Bandarískar sprengjuflugvélar hafa farið tíðar ferðir yfir norðurhöf á síðustu árum meðal annars í samstarfi við norska flugherinn. Slíkar vélar höfðu í fyrsta sinn viðdvöl á Íslandi í fyrra þegar þrjár þeirra voru á Keflavíkurflugvelli til æfinga í þrjár vikur.

Þriðja spurningin mín af fjórum er hvað felst í fyrrnefndri fælingar og hernaðarstefnu NATO gegn Rússlandi í norðurhöfum?

Stefnan lýtur í aðalatriðum að því að sýna Rússlandsstjórn fram á að kæmi til átaka við NATO á meginlandi Evrópu yrði Rússlandsher ekki látið eftir að halda átökunum þar. Þess í stað yrði hann neyddur til að berjast víðar, þar á meðal í norðurhöfum. Þar eru afar mikilvægir rússneskir hagsmunir; – það er að segja rússneski Norðurflotinn, bækistöðvar hans á Kolaskaga og eldflaugakafbátar hans í Barentshafi. Í þeim er stór hluti langdrægra rússneskra kjarnavopna. Varnir þessara kafbáta lúta að grundvallar hernaðarhagsmunum Rússlands og þær eru forgangsverkefni rússneska Norðurflotans.

Síðasta og fjórða spurning mín í dag er um eftirmál innrásar Rússa í Úkrænu. Munu þau birtast í norðurhöfum?

Úkrænustríðinu munu auðvitað fylgja stór og erfið eftirmál. Þau kalla á  trúverðuga stefnu af hálfu NATO ríkjanna og ráðstafanir bæði til að tryggja enn frekar öryggi aðildarríkja við Eystrasalt og í austur Evrópu eins og gert hefur verið eftir innrásina; og einnig til að tryggja sterka stöðu bandalagsins þegar kemur að endurreisn öryggiskerfis í Evrópu. 

Fælingar og hernaðarstefna NATO fær eðli máls samkvæmt aukið vægi í eftirmálum Úkrænustríðsins – þar á meðal í norðurhöfum. Gera má ráð fyrir auknum hernaðarlegum umsvifum bandalagsríkja þar og stærri og tíðari æfingum. Hernaðarleg umsvif af því tagi sem verið hefur undanfarin ár á Keflavíkurflugvelli kunna að aukast. 

En þungamiðja hernaðarlegra viðbragða NATO við innrásinni í Úkrænu verður að líkindum áfram við Eystrasalt og í Austur Evrópu – í ríkjum sem eiga landamæri að Rússlandi. Hernaðarleg umsvif á norðurslóðum hafa ekki aukist af hálfu NATO eftir innrásina í Úkrænu svo neinu nemi líkt og ég benti á og augljóslega ekki verið talin þörf á því vegna innrásarinnar.

Aðalatriði er að áfram gildir sama lykilforsenda og í kalda stríðinu. Forsenda mjög aukinna hernaðarlegra umsvifa á norðurslóðum væri hættutími milli NATO og Rússlands þannig að stefndi í hugsanleg átök þeirra í milli. Þau eru áfram talin afar ólíkleg. Báðir aðilar hafa – eins og ég nefndi – forðast að hrinda af stað slíkri atburðarás.

Fyrirlestur í boði Þjóðminjasafns Íslands í tilefni af ljósmyndasýningunni Straumnes

Ratsjárstöðin á Straumnesfjalli á Hornströndum var reist á sjötta áratug síðustu aldar en lögð niður fljótlega eftir að hún var tekin í notkun. Það var í sparnaðarskyni en einnig var svo að sovéskar herflugvélar létu ekki sjá sig í námunda við Ísland – fyrr en á sjöunda áratugnum skömmu eftir að stöðin á Straumnesfjalli var lögð niður. Eftir það önnuðust aðrar ratsjárstöðvar á landinu loftvarnirnar ásamt sérstökum ratsjárflugvélum.  

Ratsjárstöðin á Straumnesfjalli skipti því ekki máli hernaðarlega. En hún var angi – örítill angi – af langri sögu náins hernaðarlegs samstarfs að segja má milli Íslands og Bandaríkjanna. 

“Hernaðarlegs samstarfs að segja má” – Hvað á ég við með því? Jú, Ísland lagði auðvitað ekki herstyrk til samstarfsins, heldur land; nánar tiltekið aðstöðu á landinu fyrir Bandaríkjaher. En samstarfið var meira en nam þessu fyrirkomulagi. Samstarfið varði í áratugi, mestan hluta síðari heimsstyrjaldar og allt kalda stríðið. Og íslensk stjórnvöld lögðu til ríkan pólitískan stuðning og á þau reyndi oft í því efni vegna innanlandsdeilna um samstarfið. 

Varnarsamstarf Íslands og Bandaríkjanna var bandalag, sem hvíldi á frjálsum samningum milli ríkjanna, á sameiginlegum hagsmunum þeirra, á sameiginlegum gildum og á því sameiginlega markmiði bæði í síðari heimsstyrjöld og kalda stríðinu að lýðræðisríki bæru sigur og einræðisríki ósigur. 

Ég ætla að fara í stuttu máli og mjög stórum dráttum yfir sögu þessa bandalags Íslands og Bandaríkjanna, hvernig henni lauk fyrir rúmlega þremur áratugum og hvernig hún hefur, þó með öðrum formerkjum sé en áður, átt endurkomu á undanförnum átta árum eða svo.

Og þar með kemur að Úkrænu- og því hvernig Bandaríkjaher hefur í vaxandi mæli frá 2014 notað aftur aðstöðu á Keflavíkurflugvelli og Ísland aftur fengið hernaðarlega þýðingu þó við aðrar aðstæður sé og með mun veigaminni hætti en var í heimsstyrjöldinni og í kalda stríðinu.

Sagan sem ratsjáin á Straumnesfjalli var lítill angi af stóð í 50 ár – frá 1941 til 1991. Þetta var einstakt tímabil í Íslandssögunni – þegar Ísland hafði viss áhrif á gang heimsmála legu sinnar vegna og bandalagsins við Bandaríkin. 

Helstu áfangar í þessari sögu voru annars vegar koma Bandaríkjahers til Íslands 1941 í kjölfar herverndarsamnings milli landanna og hins vegar varnarsamningur þeirra 1951. Hann leiddi til þess að Bandaríkjaher hafði – eftir nokkurra ára hlé – aftur fasta viðveru á Íslandi með varnarliðinu eins og það var kallað. Því var komið á fót á grundvelli varnarsamningsins og það hafði aðallega aðsetur á Keflavíkurflugvelli – herstöðinni í Keflavík.

Áður hafði NATO verið stofnað – það var 1949 – og Íslendingar gerst stofnaðilar, þótt herlausir væru, meðal annars vegna þess að það var vilji háttsettra manna í Bandaríkjastjórn sem vísuðu til hernaðarlegs mikilvægis landsins. Grænland skipaði einnig slíkan sess í huga þessara aðila. Varnarsamningurinn var tvíhliða en gerður innan vébanda NATO. Keflavíkurherstöðin var bandarísk og hún og hervarnir lands og þjóðar undir stjórn bandarískra hermálayfirvalda – endanlega forseta Bandaríkjanna.

Saga bandalags Íslands og Bandaríkjanna – 1941-1991 eins og áður sagði -átti reyndar rætur sem rekja má fyrir 1941 -nánar tiltekið til júní 1940 með falli Frakklands undan sókn þýska hersins í síðari heimsstyrjöldinni.

Fall Frakklands 1940? Hvað með það? Jú, óvænt og dramatískt fall Frakklands sumarið 1940 boðaði mikla hættu í augum stjórvalda í Washington. Hún batt enda á einangrunarstefnu Bandaríkjanna. Það var rótttæk stefnubreyting sem birtist sumarið 1941 – meðal annars í því að Bandaríkjaher kom til Íslands í kjölfar herverndarsamnings landsins við Bandaríkin.

Stefnubreytingin réðist í grunninn af því markmiði þjóðaröryggisstefnu Bandaríkjanna – og þetta er lykilatriði – að koma í veg fyrir að stórveldi næði ráðandi stöðu á meginlandi Evrópu. Það mundi fyrr en seinna leiða til þess að slíkt drottnandi stórveldi mundi sækja frá meginlandinu út á Norður Atlantshaf, í átt að vesturhveli Jarðar og loks Bandaríkjunum sjálfum. Þetta voru stóru drættirnir í þeirri geópólitík og sögu sem meðal annars gat af sér bandalag Íslands og Bandaríkjanna.

Í síðari heimsstyrjöld leit þetta svona út í örstuttu máli: Félli Bretland í kjölfar falls Frakklands 1940 eða eftir að Þjóðverjar hefðu sigur í innrásinni í Sovétríkin 1941 – líkt og óttast var í Washington – þá hefði styrjöldin í kjölfarið náð á einhverjum punkti af fullum þunga út á Atlantshaf í átt að vesturhveli og Bandaríkjunum sjálfum. Atlantshaf hefði orðið vettvangur stórfelldra hernaðarátaka milli Bandaríkjanna og Þýskalands. Ísland hefði orðið vígvöllur í þeim hildarleik.  

Íslendingar og Bandaríkjamenn áttu þannig augljósa sameiginlega þjóðaröyggishagsmuni sem réðust af gangi mála og valdastöðu milli stórvelda á meginlandi Evrópu. Í kalda stríðinu hefði svipuð staða getað komið upp á endanum ef Sovétríkin hefðu náð að drottna yfir meginlandinu.

Hernaðaraðstaða á Íslandi hafði verulega þýðingu fyrir gang mála í afdrifaríkri atburðarás. Í síðari heimsstyrjöld gegndi hernaðaraðstaða á landinu um tíma mikilvægu hlutverki fyrir Bandaríkjamenn og Breta í langri og harðvítugri orrustu; – orrustunni um Atlantshaf. Einnig fóru þúsundir herflugvéla frá Bandaríkjunum um Ísland til Evrópu.

Í kalda stríðinu hafði Keflavíkurherstöðin í aðalatriðum þýðingu framan af fyrir hernaðaráætlanir Bandaríkjanna með langdrægum sprengjuflugvélum gegn Sovétríkjunum, síðan fyrir varnir Bandaríkjanna -bæði loftvarnir og varnir gegn kafbátum sem á sjöunda áratugnum urðu að fara um hafsvæði við Ísland og suður Atlantshaf til að ná með kjarnavopnaflaugum til skotmarka í Bandaríkjunum. Þessi þörf Sovéthersins hvarf eftir 1970 með langdrægari flaugum sem gerðu kleift að halda kafbátum þeirra úti langt norður í höfum – aðallega í Barentshafi. Island hafði einnig auðvitað almenna þýðingu fyrir yfirráð Bandaríkjanna og annarra sjóvelda NATO á Norður Atlantshafi – leiðinni milli Norður Ameríku og Evrópu sem hafði haft grundvallarþýðingu í síðari heimsstyrjöld.

Á níunda áratugnum – síðasta áratug kalda stríðsins – varð Ísland burðarás í áætlun NATO, en einkum Bandaríkjahers, um sókn upp Noregshaf gegn sovéska flotanum og bækistöðvum hans á Kolaskaga í norðvestur Rússlandi. Þessi áætlun var lykilþáttur í fælingar og hernaðarstefnu NATO í norðurhöfum gegn Sovétríkjunum.

Þetta var á valdatíma stjórnar Ronalds Reagans Bandaríkjaforseta og stefnan í norðurhöfum – í hverri Ísland var burðarás eins og ég nefndi – var þáttur í miklu stærri fyrirætlan en bara að halda aftur af Sovétríkjunum. Ætlunin var að sigra Sovétríkin í kalda stríðinu – án átaka – en meðal annars og ekki síst með stórfelldri uppbyggingu Bandaríkjahers og með með ákveðnari og trúverðugri fælingar og hernaðarstefnu en áður. Tilgangurinn var að sýna Sovétríkjunum, sem þá voru á fallandi fæti efnahagslega, að þau hefðu ekki fjárhagslega eða tæknilega burði til að keppa við Bandaríkin á hernaðarsviðinu; mundu veikjast æ meira efnhagslega og loks kikna undan samkeppninni og tapa þannig kalda stríðinu. – Og það gekk eftir.

Þess er vitanlega ekki kostur hér að fara ítarlega í þennan eða aðra merka kafla í sögu bandalags Íslands og Bandaríkjanna, en áhugasamir geta kynnt sér hana nánar meðal annars á vefsíðu minni um alþjóða og utanríkismál. Fyrsta greinin á henni  birtist 2018 og heitir Hernaðarleg staða Íslans í sögu og samtíma. Henni fylgir ítarlega skrá yfir útgefnar heimildir um þessa sögu alla – þar á meðal  eru rit og greinar íslenskra höfunda. 

Í fyrrnefndri grein minni 2018 um hernaðarlega stöðu Íslands í sögu og samtíma kemur að kafla um horfnar forsendur eins og þar segir. Hvað er átt við með horfnum forsendum?

Jú, þar var komið sögu 1989-91 – að kommúnisminn hrundi í Evrópu og Sovétríkin féllu. Þar með var ógnin við NATO ríkin horfin; strategíska forsendan – lykilatriðið – sem hnýtti þjóðaröryggi Íslands við þjóðaröryggi Bandaríkjanna. — Það er að segja hættan á að stórveldi næði að drottna yfir meginlandi Evrópu og sækja út á Atlantshaf og að vesturhveli eins og ég nefndi áðan.

Sovétríkin hurfu en jafnframt skipti miklu fyrir öryggi Íslands og samstarfið við Bandaríkin eftir kalda stríðið – og hér er annað lykilatriði – að Rússland er ekki og verður ekki arftaki Sovétríkjanna. Hefði með öðrum orðum ekki burði til að ná drottnandi stöðu á meginlandinu og sækja út á Atlantshaf og að vesturhveli – jafnvel þótt rússneska ráðamenn langaði til þess, sem ekkert bendir reyndar til.

Eftir að hættan frá Sovétríkjunum hvarf á meginlandi Evrópu og augljóslega enginn arftaki þeirra í sjónmáli fækkuðu Bandaríkin stórlega í liði sínu í Evrópu. Forsendur fyrir föstu bandarísku herliði á Íslandi voru horfnar – reyndar var eftir þetta ekki bandarískur áhugi á neinu herliði hér umfram tímabundna viðveru kafbátaleitar og eftirlitsflugvéla og áhafna þeirra. Sá áhugi hvarf einnig nokkrum árum eftir kalda stríðið enda bólaði ekki á rússneska flotanum eða rússneskum herflugvélum á Norður Atlantshafi.

Strax eftir kalda stríðið fækkaði Bandaríkjaher í mannskap og búnaði í Keflavíkurherstöðinni og 1993 komu fram tillögur um enn frekari fækkun, sem í reynd hefði leitt til þess að herstöðin hefði fljótlega lagst af. Henni var þó ekki lokað fyrr en 2006. Sú staðreynd að bandarískt varnarlið var áfram á landinu svo lengi eftir kalda stríðið og gegn vilja Bandaríkjahers er önnur saga sem ekki er kostur að fjalla um hér – en sú saga hafði ekki með strategíu eða geópólitík að gera. Ég bendi aftur á greinina á vefsíðu minni um hernaðarlega stöðu Íslands í sögu og samtíma þar sem er nokkuð ítarleg umfjöllun um af hverju varnarliðið var hér áfram þótt Bandaríkjaher telda það óþarfa. Það vill svo til að ég var þáttakandi frá fyrsta til síðasta dags í þeirri sögu.

Góðir áheyrendur, í heiti fyrirlestursins segir að ratsjárstöðin á Straumnesfjalli hafi verið angi af sögu sem sé löngu lokið og þó ekki. 

Henni lauk með falli Sovétríkjanna, eins og ég hef vikið að – “og þó ekki”. Hvað þýðir það?

Jú, versnandi samskipti NATO og Rússlands í kjölfar þess að Rússar innlimuðu Krímskaga í Rússland 2014 og hófu íhlutun í átök í austurhluta Úkrænu hafa leitt til þess að Ísland og Bandaríkin hafa á þessum tíma aftur átt hernaðarlega samvinnu á landinu. Og nú hefur innrás Rússa í Úkrænu komið til sögu. 

Versnandi samskipti vegna Úkrænu hafa meðal annars stuðlað að því eftir 2014 að Bandaríkjaher hefur veitt fé til að viðhalda og stækka flughlöð á Keflavíkurflugvelli, og, sem meiru skiptir, hefur aftur nýtt aðstöðu á vellinum fyir tímabundna viðveru kafbátaleitar og eftirlitsflugvéla. Miklu af viðverunni hefur verið varið til þjálfunar og æfingar en einnig hefur verið flogið frá vellinum meðal annars langt norður í höf til að fylgjast með rússneska norðuflotanum og þá gjarnan í samvinnu við eldsneytisflutningaflugvélar frá bandarískri herstöð á Bretlandi. Þetta tengist fælingar og hernaðarstefnu NATO gegn Rússlandi almennt, en þeirri stefnu bandalagsins í norðurhöfum sérstaklega. 

Með “norðurhöfum” á ég aðallega við norður Noregshaf og Barentshaf – hafsvæðin úti fyrir norður Noregi og Kolaskaga í norðvestur Rússlandi.

Starfsemi Bandaríkjahers frá Keflavíkurflugvelli í þágu fælingar og hernaðarstefnu NATO gegn Rússlandi í norðurhöfum er meginframlag Íslands í hernaðarlegu tilliti. Um það lykilatriði er ekki fjallað í íslenskri umræðu um öryggis og varnarmál.

Það litla sem dúkkar stundum upp í umræðunni hefur einkum snúið að smávægilegum framkvæmdum Bandaríkjahers á Keflavíkurflugvelli, einnig að rússneskum hernaðarumsvifum í námunda við landið þótt þau umsvif hafi verið mjög lítil og virðist fara enn minnkandi. Voru nánast engin á árinu 2021. Loks eru reglulega fréttir af loftrýmisgæslu NATO ríkja á Íslandi en hún er stopul og hefur því takmarkaða hernaðarlega þýðingu og enga að heita má fyrir öryggi Íslands nema hvað varðar loftrýmisgæslu á vegum Bandaríkjahers. Hún er reyndar stopul einnig en Bandaríkin eru þó skuldbundin til að sinna vörnum Íslands ef á þyrfti að halda. Það eru hin NATO ríkin ekki.

Og nú  síðast hefur öryggi Íslands komið til umræðu vegna innrásar Rússa í Úkrænu, þó innrásin hafi ekki áhrif á hernaðarlegt öryggi Íslands; enda hefur hún ekki leitt til hernarðarlegra viðbragða á Íslandi eða á Norður Atlantshafi, hvorki af hálfu Bandaríkjanna né annarra NATO ríkja. Þá vildi svo til að nokkurra vikna loftrýmisgæslu portúgalska flughersins á Íslandi var hætt á dögunum. Það var gert samkvæmt áætlun, sem innrásin í Úkrænu hafði greinilega engin áhrif á, enda ekki ástæða til auðvitað.

Þá hefur komið upp að mikilvægi ESB fyrir Ísland hafi aukist vegna Úkrænustríðsins. En auk þess að Úkrænustríðið felur ekki í sér hernaðarógn við land og þjóð þá hefur ESB ekki með hervarnir að gera og ekki líkur á að svo verði um fyrirsjánlega framtíð – og alls ekki þannig að máli skipti fyrir Ísland. Bandaríkin eru eina Atlantshafsveldið, eina flotaveldið sem máli skiptir í okkar heimshluta, og áfram máttarstólpinn þegar kemur að fælingar og hernaðarstefnu NATO í norðurhöfum. Ekkert ESB ríki er flotaveldi  á við Bandaríkin – langt í frá að svo sé. 

Góðir áheyrendur,

Sem fyrr – og hér er enn eitt lykilatriði – eru einungis Bandaríkin – sem svo vill til að eru mesta herveldi heims – skuldbundin til að annast hervarnir Íslands. Engin ástæða er til að ætla annað en að þær verði nægilega tryggar ef á þarf að halda, en auðvitað og eðlilega er það hlutverk íslenskra stjórnvalda á hverjum tíma að fylgjast með því í samráði við bandarísk stjórnvöld að svo sé. Ekki er ástæða til að ætla að því sé ekki sinnt.

Á hættutíma í aðdraganda hugsanlegrar styrjaldar milli NATO og Rússlands mundi Bandaríkjaher tryggja loftvarnir landsins og gera aðrar ráðstafanir í samræmi við áætlanir og starfsferla. Svo vill til að á næstu dögum hefst hér á landi á vegum Bandríkjahers æfingin Norður Víkingur samkvæmt samningum og æfingaáætlun, sem, meðal annarra orða og til að fyrirbyggja misskilning, er miklu eldri en innrásin í Úkrænu. Mikilvægur hluti æfingarinnar verður varnir hernaðarlega mikilvægra innviða á landinu.

En víkjum aftur að þátttöku Íslands í fælingar og hernaðarstefnu NATO gegn Rússlandi í norðurhöfum með þvi að láta Bandaríkjaher – og eftir atvikum öðrum NATO ríkjum en aðallega Bandaríkjaher – í té aðstöðu á Keflavíkurflugvelli. 

Um hvað snúast þessi lykilatriði, sem lúta að helsta framlagi Íslands til NATO en rata ekki í íslenska umræðu um öryggis og varnarmál? Hver er fælingar og hernaðarstefna Bandaríkjanna og NATO gegn Rússlandi í norðurhöfum? Hvert er framlag Íslands til hennar?

Fælingar og hernaðarstefnan lýtur að því að sýna Rússlandsstjórn fyrirfram að kæmi til átaka við NATO á meginlandinu yrði Rússum ekki látið eftir að halda átökunum þar – til dæmis við Eystrasalt. Þess í stað yrðu þeir neyddir til að berjast víðar, þar á meðal í norðri til að verja sjálft Rússland, rússneska flotann þar, bækistöðvar hans á Kolaskaga og eldflaugakafbáta hans í Barentshafi; en í þeim er stór hluti rússneskra kjarnavopna. Einnig er Norðurflotinn að eignast langdrægar stýriflaugar sem ná mundu í stríði frá heimahöfum hans til skotmarka á meginlandi Evrópu.

Á hættutíma mundi NATO – þó einkum Bandaríkjaher – undirbúa varnir norður Noregs og hernaðaraðgerðir gegn Norðurflotanum og norðvestur Rússlandi. Framlag Íslands að þessu leyti yrði aðallega aðstaða á Keflavíkurflugvelli fyrir annars vegar kafbátaleitar og eftirlitsflugvélar sem mundu taka þátt í hernaðaraðgerðum langt fyrir norðan landið – norðanverðu Noregshafi og Barentshafi; hins vegar yrði framlag Íslands aðstaða fyrir eldsneytisflugvélar. 

Hernaðarleg þungamiðja í okkar heimshluta er mun norðar en í kalda stríðinu og því fjær Íslandi. Fyrir því eru þrjár meginástæður. Í fyrsta lagi er rússneski norðurflotinn miklu minni en sovéski forverinn og sá rússneski er að mjög litlu leyti úthafsfloti. Hann heldur sig aðallega á hafsvæðum nálægt Rússlandi. Í öðru lagi er forgangsverkefni Norðurflotans að verja Barentshaf og norðvestur Rússland. Í þriðja lagi hefur hann minni þörf en áður fyrir að sækja út á Norður-Atlantshaf vegna þess að hann ræður yfir langdrægari vopnum en áður gegn aðvífandi ógn og gegn skotmörkum á meginlandi Evrópu sem fyrr sagði. 

Sakir þess að hernaðarlega þungamiðjan hefur færst miklu norðar en hún var áður – og reyndar austar einnig – er vel hugsanlegt að flugbækistöðvar í norður Noregi og jafnvel Skotlandi mundu hafa stærra hlutverki að gegna en Keflavíkurflugvöllur og þá fyrir jafnt bandarískar, norskar og breskar kafbátaleitarflugvélar.

Um framlag Íslands til fælingar og hernaðarstefnu NATO í norðurhöfum  – helsta framlag okkar – er eins og ég nefndi áðan ekki rætt á Íslandi. Sést ekki í opinberum skýrslum eða að öðru leyti opinberlega af hálfu íslenskra stjórnvalda. 

Að þannig hátti með umræðuna skiptir máli almennt séð auðvitað, en einnig sakir þess að stefna NATO í norðurhöfum fær ef að líkum lætur aukið vægi í kjölfar Úkrænustríðsins.

Annað framlag Íslands til fælingar og hernaðarstefnunnar kemur til greina og Bandaríkjaher hefur sýnt því áhuga bæði í orði og á borði en það ratar heldur ekki í íslenska umræðu. Það framlag mundi lúta að tímabundinni aðstöðu fyrir langdrægar bandarískar sprengjuflugvélar á Keflavíkurflugvelli. Önnur Evrópuríki veita slíka aðstöðu. Markmiðið með því að halda langdrægum sprengjuflugvélum úti tímabundið utan Bandaríkjanna er að gera fælingar og hernaðarstefnu þeirra og NATO öflugri og trúverðugri en ella. Íslensk stjórnvöld hafa ekki tjáð sig um þetta mál – amk ekki opinberlega – þar á meðal ekki eftir að þrjár langdrægar sprengjuflugvélar höfðu með tilheyrandi mannskap viðdvöl á Keflavíkurflugvelli til æfinga í þrjár vikur í ágúst og september í fyrra.

Dvöl sprengjuflugvélanna hér, starfsemi þeirra frá Keflavíkurflugvelli, samhengi við nýja stefnu flughersins og ummæli talsmanna hersins meðan flugvélarnar voru á Íslandi – þetta voru samanlagt stærstu tíðindi í varnarsamstarfi Íslands og Bandaríkjanna frá því í kalda stríðinu. Engin umræða.

Spurningar sem vakna: Hvernig var koma flugvélanna hingað ákveðin? Verður framhald á þessu?

Góðir áheyrendur,

Fælingar og hernaðarstefna NATO yrði auðvitað ekki gangsett og virkjuð í norðurhöfum, frekar en annarssstaðar, nema á hættutíma, nánar tiltekið í aðdraganda hugsanlegra átaka milli Rússlands og NATO.  Þriðju heimsstyrjaldar. Markmiðið með því að virkja stefnuna og efla í kjölfarið viðbúnað og herstyrk i norðurhöfum væri að reyna að gera fælinguna trúverðuga koma í veg fyrir að hættutíminn endaði í stríði.

Kæmi til þess engu að síður yrði líklegasta hernaðarógnin gegn Íslandi árás á Keflavíkurflugvöll. Gera verður ráð fyrir að reynt yrði að setja hann úr leik og og þá að öllum líkindum með stýriflaugum sem sendar yrðu af stað langt í norðri – frá rússneskum flugvélum, skipum eða kafbátum í 3000-5000 kílómetra fjarlægð frá Íslandi. Stýriflaugar fljúga lágt á 8-900 kílómetra hraða. Gegn þeim eru að heita má engar varnir mögulegar nema tiltölulega nálægt skotmörkum. Jafnvel þar eru varnir torveldar.

Og þá er ég kominn aftur að ratsjárstöðvum sem ég skildi við í byrjun þegar ég nefndi stöðina á Straumnesfjalli. Það er ekki víst – jafnvel ólíklegt – að ratsjárstöðvarnar sem eru á hverju landshorni dygðu til þess yfir höfuð að finna stýriflaugar sem nálguðust landið á 800-900 km hraða og væru komnar niður í jafnvel hundrað metra hæð; hvað þá finna flaugarnar í tæka tíð svo orrustuþotur eða loftvarnaskeyti á landi næðu að granda þeim. Tiil að eiga möguleika í þessum efnum þyrfti ratsjárþotur og jafnvel einnig stuðning frá gervitunglum. 

Ratsjárstöðvarnar á landshornunum okkar fjórum kunna því að hafa takmarkað gildi gegn stýriflaugum. Þá er næsta víst að þær fáu langdrægu sprengjuflugvélar sem Rússar eiga mundu ekki – og þyrftu ekki vegna langdrægu stýriflauganna – að koma svo nálægt landinu að ratsjárstöðvarnar skiptu máli. Til hvers að fara alla þá hættulegu leið ef senda má vopnið af stað í þúsunda kílómetra fjarlægð, sem svo kæmi að skotmarki undir ratsjárgeislum, sem flugvélin ætti erfitt með?

Yrðu sendar skemmdarverkasveitir gegn íslenskum innviðum? Ég hef ekki upplýsingar og forsendur til að meta möguleika Rússlandshers til að koma slíkum sveitum óséðum til Íslands með búnaði til skemmdarverka. Er raunhæft að gera ráð fyrir því? Mér finnst það hæpið og nokkuð ljóst að stýriflaugar yrðu áreiðanlegri og skilvirkari gegn flugvellinum, skotmarkinu sem mestu máli skipti.

Mætti lama varnirnar með nethernaði? Stundum er mikið gert úr getu Rússa og fyrirætlan í rafeinda og nethernaði. Auðvitað þarf netöryggi að vera í lagi hér á landi sem annarsstaðar og það er vissulega áskorun almennt, sem kallar á árvekni og ráðstafanir.  En í Úkrænu hafa Rússar ekki reynst neinir nethermenn yfir höfuð. Það hafa svo gott sem engar fréttir borist af nethernaði af þeirra hálfu þar. Þar virkar netið ágætlega eftir meira en mánaðarlangt stríð. Það sést meðal annars af ræðum Úkrænuforseta á fjarfundum á undanförnum vikum með þingum margra ríkja. Forsetinn er líka virkur á twitter.

Góðir áheyrendur,

Í byrjun fyrirlestursins nefndi ég þau sameiginlegu gildi sem bandalag Íslands og Bandaríkjanna byggði á. Þess er ekki kostur að fjalla nánar hér um þá undirstöðu eða þá frjálsu samninga sem bandalagið hvíldi á. Ennfremur mætti halda til haga þeirri staðreynd að Ísland og Bandaríkin voru í sigurliðinu í þessari sögu – bæði í heimsstyrjöldinni og kalda stríðinu. Ísland lagði af mörkum fyrir málstað sem var réttlátur og tók í heimsstyrjöldinni þátt – að segja má – í réttlátu stríði. 

Fimmtíu ára sögu bandalags Íslands og Bandaríkjanna lauk vegna grundvallarbreytinga sem urðu á valdajafnvæginu á meginlandi Evrópu með falli Sovétríkjanna. Hætta á styrjöld um yfirráð á Atlantshafi sem leiddi til átaka um Ísland – hún hvarf.

Átökin í Úkrænu á undanförnum átta árum minna hins vegar á dökkar hliðar Evrópusögunnar sem og á það að Íslendingar og Bandaríkjamenn eiga áfram hagsmuni – augljósa hagsmuni – í friði og stöðugleika á meginlandi Evrópu; þótt hernaðarlegt öryggi þeirra sé ekki í húfi með þeim hætti sem var. 

Ég benti á áðan að umræða hér á landi um öryggismál væri lítil og heldur þröng, meðal annars af því að söguleg, geópólitísk og strategísk lykilatriði rata ekki í hana. Þetta á við almennt en einnig við framlag stjórnvalda til umræðunnar.

Þetta má gjarnan breytast af því Ísland er aðili að NATO og þátttakandi í fælingar og hernaðarstefnu þess og framundan eru flóknir og erfiðir tímar í evrópskum öryggismálum. Þess er hins vegar ekki þörf að öryggi Íslands verði að stórmáli vegna Úkrænustríðsins. Höfum aðalaðtriði í huga.

Á Íslandi er eitt auðugasta samfélag heimsins, samfélag sem býr ekki bara við mikla efnalega velferð, heldur stöðugleika og öryggi. Við erum langt frá Úkrænustríðinu og rússneska landhernum, í fjarlægð sem talin er í þúsundum kílómetra. Við eigum enga volduga, ógvekjandi nágranna. 

Við þessa ofgnótt í öryggismálum þjóðarinnar bætist að við höfum hervarnasamning við mesta herveldi Jarðar. Okkur er engin vorkunn að tryggja áfram sjálf-  í krafti okkar lögregluliðs og í samstarfi við önnur ríki og við alþjóðastofnanir- öryggi okkar samfélags eins og við á gagnvart hugsanlegum netógnum, alþjóðlegri glæpastarfsemi eða hryjuverkaöflum.

En við höfum hagsmuni og skyldur á meginlandi Evrópu. Þar eigum við bandamenn, samherja, vini. Og við höfum sömu hagsmuni og þeir af stöðugleika og friði, reyndar bæði á meginlandi Evrópu og utan þess.

Hvernig sem fer í Úkrænustríðinu, og hvort Rússland kemur veikar eða sterkar út hernaðarlega, pólitískt og efnahagslega en það var áður – þá leiðir stríðið vitanlega til stórra og erfiðra eftirmála. Þau kalla á  trúverðuga og burðuga stefnu af hálfu NATO ríkjanna, krefjast einingar meðal þeirra – og útgjalda. Kröfur verða auðvitað gerðar til Íslands í þessum efnum eins og til annarra NATO ríkja. 

Eftir stríðið þarf að endurreisa borgir, bæi og þorp í Úkrænu en einnig þarf að endurreisa öryggiskerfi í Evrópu. Það stefnir í að NATO ríkin muni meðal annars efla varnir og leggja enn ríkari áherslu en áður á trúverðuga fælingar og hernaðarstefnu. Þar á meðal í norðurhöfum.

Stuðningur frá Íslandi við fælingar og hernaðarstefnu NATO gegn Rússlandi í norðurhöfum er helsta hernaðarframlag okkar til bandalagsins. Sá stuðningur fær að óbreyttu og eðli máls samkvæmt meira vægi en áður í kjölfar Úkrænustríðsins. Hernaðarumsvif af því tagi sem verið hefur undanfarin ár á Keflavíkurflugvelli kunna að aukast. Gera má ráð fyrir því.

Áfram verður ólíklegt að aftur komi bandarískt “varnarlið” til landsins. Forsenda þess birtist trauðla aftur fyrr en á hugsanlegum hættutíma sem kæmi upp í aðdraganda hugsanlegs stríðs milli NATO og Rússlands. 

Það væri hin svonefnda þriðja heimsstyrjöld, hvorki meira né minna. Hún er afar ólíkleg sakir þess að hún mundi að öllum líkindum leiða til þess á einhverju stigi að kjarnorkuvopn yrðu notuð. Einstakur fælingarmáttur þeirra hefur komið skýrt í ljós í Úkrænustriðinu. Þau hafa að svo komnu haft þau áhrif að staðbinda átökin við Úkrænu, en hafa jafnframt bundið hendur NATO ríkjanna með því að koma í veg fyrir beinan hernaðarlegan stuðning af þeirra hálfu við Úkrænu.

Að lokum þetta: Allar líkur benda til að Bandaríkin leggi á næstu árum og áratugum megináherslu í öryggis og varnarmálum á Asíu en ekki á Evrópu. Bandaríkjaher muni smám saman færa sig að mestu frá Evrópu og Evrópuríki NATO koma í hans stað og taka við vörnum bandalagsins að miklu leyti. Of snemmt er auðvitað að hafa uppi getgátur um hvort og þá hvernig Ísland kæmi að þessu. Þó er víst að Evrópuríki munu ekki um langa hríð -og jafnvel aldrei – taka við hernaðarlegu hlutverki Bandaríkjanna á Norður Atlantshafi og í norðurhöfum. 

Hér er kanske efni í annan fyrirlestur um sögu, geópólitík og strategíu og öryggismál Íslands, en ef til vill ekki í Þjóðminjasafni Íslands. 

Ég þakka safninu aftur fyrir boð um að halda þennan fyrirlestur – og ykkur áheyrendur góðir fyrir áhugann og áheyrnina.

Skrif mín sem birtust hér 7. mars, um Úkrænustríðið og íslensk öryggismál hafa vakið viðbrögð 

…og það er vel. Viðbrögðin hafa aðallega birst á vefsíðu Björns Bjarnasonar (bjorn.is) 8. mars og facebook síðu Baldurs Þórhallssonar undanfarna daga. Í aðalatriðum virðast þeir telja að í kjölfar Úkrænustríðsins sé nauðsyn á varanlegri viðveru herafla á Íslandi í fælingar og varnarskyni. 

Í þessum skrifum, sem birtust 7. mars, bendi ég í grunninn á að Úkrænustriðið – og þá eins og það fer fram en ekki ef svo illa færi að það breiddist út og yrði að stórveldastyrjöld – boði ekki tímamót í íslenskum öryggismálum sem kalli á fasta viðveru. Engin hernaðarleg ógn steðji að Íslandi fyrr en í ólíklegu stórveldastríði – þriðju heimsstyrjöld eins og kallað er – og þá mundi ógnin beinast að Keflavíkurflugvelli, sem að líkindum yrði fyrir árás rússneskra stýriflauga sem skotið yrði af stað í 3000-5000 kílómetra fjarlægð frá landinu.

Líkur á að Rússar leggðu í stórveldastyrjöld í árásarleiðangur gegn Íslandi langt úti á Atlantshafi – þar sem rússnesk hernaðarumsvif hafa verið mjög lítil undanfarin ár og nánast engin 2021 – væru hverfandi litlar. Eini staðurinn á Íslandi sem skipta mundi Rússa máli í stríði við NATO væri Keflavíkurflugvöllur og þeir mundu reyna að setja hann úr leik með áðurnefndum stýrifaugum. Í aðdraganda slíkrar styrjaldar mundu Bandaríkin gera ráðstafanir til að verja Ísland gegn stýriflaugaógn með orrustuþotum og ratsjárþotum. 

Í umræddum skrifum er ég eingöngu að tala um hernaðarlega ógn, og þessa einu ógn, sbr. fyrirsögnina “Ekki til staðar hernaðarleg ógn við Ísland …með einni undantekningu”. Undantekningin lýtur að Keflavíkurflugvelli eins og fram hefur komið.

Aðrar ógnir, sem Baldur Þórhallsson nefnir, svo sem hryðjuverkaógn, eru annars eðlis en hernaðarógn af því tagi sem ég miða við – hefðbundin hernaðarleg ógn – og herlið á Íslandi hefði ekki áhrif á hryðjuverkaógn, hvað þá á öryggi sæstrengja eða á netöryggi. Ríki sem eiga volduga heri verða þrátt fyrir það fyrir hryðjuverkaárásum og netárásum. Þær ógnir heyra í aðalatriðum undir aðra aðila en heri.

Ég vil ekki orðlengja en bendi á vefsíðuna og greinar á henni sem snerta öll þessi atriði.

Björn Bjarnason bendir á að ég hafi á sínum tíma farið fyrir viðræðum við Bandaríkjamenn til að fylgja fram þeirri stefnu ríkisstjórnar Íslands að ekki yrði bundinn endir á fasta viðveru bandaríska varnarliðsins í herstöðinni í Keflavík – og gefur mér það kompliment að ég hafi sýnt “rökfestu og harðfylgi” í þeim. Björn spyr hvort nú sé minni þörf á varanlegri viðveru herafla á Íslandi en fyrir 20 árum.

Viðræðurnar um varnarliðiðið snerust í grunninn um þá kröfu af Íslands hálfu að lágmarksloftvarnir yrðu á landinu. Viðræðurnar byggðu á því að engin hernaðarógn stæði að Íslandi frá tilgreindum aðila. Krafa íslenskra stjórnvalda laut enda ekki að því heldur að á Íslandi ættu að vera lágmarksloftvarnir gegn óþekktum ógnum, 4-6 orrustuþotur. Þetta var eina krafan um fasta viðveru og við bentum henni til stuðnings á að önnur NATO ríki hefðu svipaða stefnu enda ekki lagt niður loftvarnir sínar þrátt fyrir fall Sovétríkjanna og þótt Rússland væri langt í frá hernaðarlegur arftaki þeirra. 

Aðstæður eru auðvitað allt aðrar nú nema að því mikilvæga leyti að Rússland er sem fyrr ekki arftaki Sovétríkjanna á hernaðarsviðinu og alls ekki úti á Norður Atlantshafi. En Rússar eiga ný vopn sem bæta fyrir þann veikleika meðal annarra. Það eru áðurnefndar langdrægar stýriflaugar sem gætu náð til Íslands frá nærsvæðum Rússlands og jafnvel heimahöfum þess. 

Fast herlið á Íslandi mundi engu breyta um þessa hernaðarlegu ógn sem steðja mundi að Íslandi í stórveldastyrjöld. Ráðstafanir til að reyna að fást við hana yrðu gerðar sem fyrr sagði af hálfu Bandaríkjahers í aðdraganda slíkra átaka. Ekki er ástæða til að ætla annað.

Ég hvet sem fyrr til umræðu um öryggismál Íslands – og hef reynt að leggja til hennar undanfarin ár með vefsíðu minni og facebook hópi. 

En ég er áfram á þeirri skoðun að stríðið sem nú geisar í Úkrænu gefi ekki tilefni til þess að endurskoða íslensk öryggismál í hernaðarlegu tilliti og að hér þurfi fast herlið þess vegna. 

En hvað segja ábyrgðarmenn varnarsamningsins? Hvert er þeirra hættumat fyrir Ísland?

Telja bandarísk hermálayfirvöld að þörf sé á varanlegri viðveru herafla á Íslandi og þá hverskonar herafla og til hvers? Fróðlegt væri að vita.

Hér er hlekkur á viðtal við mig í Speglinum á Rás 1 hinn 7. mars: 

https://www.ruv.is/frett/2022/03/08/ekki-thorf-a-her-med-fasta-setu-a-islandi

Lítil sem engin hernaðarleg umsvif á Keflavíkurflugvelli eftir að Úkrænustríðið hófst 

Að svo komnu hefur lítið sem ekkert herflug átt sér stað um Keflavíkurflugvöll frá upphafi Úkrænustríðsins. Auðvelt er að fylgjast í aðalatriðum með hernaðarlegum umsvifum á flugvellinum eins og ítrekað og nákvæmlega hefur verið útskýrt og upplýst á vefsíðunni. Þá er sem fyrr byggt meðal annars á aðgengilegum upplýsingum á netinu um ferðir herflugvéla í heiminum.

Það kemur ekki á óvart að lítil sem engin umsvif hafi verið á Keflavíkurflugvelli vegna styrjaldarinnar í Úkrænu. Ástæða þess er að engir stórfelldir herflutningar eru hafnir hennar vegna frá Bandaríkjunum til Evrópu og virðast ekki í bígerð enda ætla Bandaríkin ekki að hafa hernaðarleg afskipti af stríðinu. Enn síður eru Bandaríkin og NATO að undirbúa hernaðaraðgerðir í norðurhöfum gegn Rússlandi en flugvélar frá Keflavíkurflugvelli mundu styðja við slíkar aðgerðir. Þó ekki í þeim mæli sem hefði orðið ef kalda stríðið hefði breyst í heitt stríð.

Eftir að Úkrænustríðið hófst hefur þunginn í starfsemi bandarískra kafbátaleitar- og eftirlitsflugvéla af því tagi sem hafa haft tímabundna viðveru á Keflavíkurflugvelli undanfarin ár verið skiljanlega annarsstaðar en í námunda við Ísland. Næst Íslandi hefur slíkra bandarískra flugvéla orðið vart að undanörnu yfir Norðursjó en þær hafa ekki komið þangað frá Keflavíkurflugvelli heldur frá bækistöð breska flughersins í Lossiemouth í Skotlandi. Sú breyting varð á að kvöldi 6. mars að þá hélt bandarísk P-8 kafbátaleitar og eftirlitsflugvél frá Keflavíkurflugvelli í fyrsta sinn á þessar slóðir eftir að stríðið hófst. Hver tilgangurinn er með flugi yfir Norðursjó er ekki vitað en margt kemur til geina, þar á meðal æfingar og þjálfun.

Umsvif á Keflavíkurflugvelli munu væntanlega aukast á næstunni vegna svonefndrar Cold Response heræfingar í Noregi sem nú er í undirbúningi en hefst um miðjan mars. Þá á að æfa varnir Noregs gegn rússneska hernum og er megináherslan sem fyrr á öryggi norður Noregs. Í byrjun síðustu viku áðu á Keflavíkurflugvelli nokkrar orrustuþotur bandaríska landgönguliðsins af Harrier gerð, sem voru á leið til Noregs til þátttöku í æfingunni.

Hins vegar er það svo að stór hluti landherssveita og landgönguliðssveita Norðurflotans rússneska var fluttur fyrir innrásina í Úkrænu frá norðvestur Rússlandi til landamæranna við Úkrænu og til Svartahafs. Það segir sögu um forgangsröðun Rússa að þessu leyti á norðurslóðum samanborið við aðra staði, og jafnframt að ekki hafi verið uppi væntingar í Rússlandsstjórn um að átökin í Úkrænu breiddust út. 

Ekki til staðar hernaðarleg ógn við Ísland …með einni undantekningu

Vegna Úrænustríðsins hafa dúkkað upp skoðanir um að þess vegna þurfi að hyggja að nýju að hernaðarlegu öryggi Íslands. Umræða um öryggismál er af hinu góða en þarf að byggja á réttum forsendum. Þá kann hún að valda fólki óþörfu áhyggjum með tali um ógn við Ísland í tengslum við innrásina í Úrkænu og harmleikinn þar.

Ísland er augljóslega ekki nágrannaland Rússlands og íslensk öryggismál eru ekki á neinum tímamótum vegna Úkrænustríðsins. Bandaríkjaher er ekki þess vegna eða af öðrum ástæðum á leið til að hafa fast aðsetur á Keflavíkurflugvelli. 

Enda steðjar engin hernaðarleg ógn að Íslandi.

Nema að einu leyti. 

Það yrði í þriðju heimsstyrjöldinni.

Hún er hins vegar og sem betur fer ekki í uppsiglingu vegna Úkrænustríðsins enda standa Úkrænumenn einir hernaðarlega gegn Rússum, eins og kunnugt er, og gera áfram af því Bandaríkin og NATO ætla ekki að verja Úkrænu. Það er skiljanlegt í ljósi áhættunnar sem því fylgdi. 

Í ólíklegri þriðju heimsstyrjöld mætti hins vegar gera ráð fyrir að Keflavíkurflugvöllur yrði skotmark rússneskra stýriflauga sem skotið yrði af stað langt frá landinu – líklega í 3000-5000 kílómetra fjarlægð. 

Til varnar flugvellinum gegn stýriflaugunum yrðu væntanlega bandarískar orrustuþotur og AWACS ratsjárþotur. Þær síðarnefndu mundu skipta miklu máli því ratsjárstöðvarnar á landinu hefðu takmarkað gildi gegn lágfleygum stýriflaugum, jafnvel enga þýðingu gegn þeim.

Því má bæta við að nánast engin rússnesk hernaðarumsvif í námunda við landið á árinu 2021 og lítil árin á undan –  og afar lítil samanborið við það sem var í kalda stríðinu. 

Til að fræðast frekar um þessi atriði bendi ég áhugasömum lesendum á að um þau hefur verið fjallað í greinum á vefsíðunni – síðast 27. janúar 2022.

Ísland hefur áfram þýðingu fyrir hernaðar- og fælingarstefnu Bandaríkjanna og NATO eins og hún birtist á norðurslóðum. Hins vegar heldur Norðurfloti Rússa sig sem fyrr að mestu í norður-Noregshafi og Barentshafi og í takt við það er þunginn í umsvifum Bandaríkjanna og NATO áfram miklu norðar en var í kalda stríðinu. Tilkoma langdrægra rússneskra stýriflauga mun styrkja þá þróun enn frekar en orðið er og færa fókusinn en meira á heimahöf Norðurflotans og inn á Norður Íshaf. 

Keflavíkurflugvöllur mundi á hættutíma gegna stuðningshlutverki við aðgerðir NATO í norðurhöfum, einkum með eldsneytisflutningaflugvélum og Boeing P-8 kafbátaleitar- og eftirlitsflugvélum. P-8 flugvélar sinna eftirliti frá vellinum meðal annars yfir norður Noregshafi og Barentshafi. Þær eru þotur ólíkt forveranum, skrúfuþotu af gerðinni P-3 Orion. P-8 eru því fljótari í förum en P-3 var og geta að auki tekið eldsneyti á flugi frá eldsneytisflutningaþotum. Líklegt er að ferðum frá Keflavíkurflugvelli langt norður í höf fækki á næstu árum með nýrri aðstöðu fyrir bandarískar P-8 flugvélar í norður Noregi. 

Einnig hafa P-8 vélar flogið tíðar ferðir frá Keflavíkurflugvelli yfir Eystrasalt, að því er virðist vegna spennu í samskiptum NATO og Rússlands vegna Úkrænu. Eftirlit bandarískra P-8 véla yfir norður Evrópu kann eftir nokkur ár að fara aðallega fram frá Lossiemouth, breskum herflugvelli í Skotlandi, gangi eftir bandarískar áætlanir um að koma upp aðstöðu þar fyrir P-8.

Þá virðist Keflavíkurflugvöllur hafa ásamt ýmsum öðrum stöðum í Evrópu nýlega fengið hlutverk sem útstöð fyrir langdrægar sprengjuflugvélar bandaríska flughersins. Það kom í ljós þegar B-2 sprengjuþotur höfðu aðsetur á Keflavíkurflugelli í ágúst og september 2021 og fóru þaðan til æfinga, meðal annars með orrustuþotum úr breska og norska flughernum. Útstöð fyrir sprengjuþotur á Íslandi fellur að stefnu Bandaríkjanna og NATO  á norðurslóðum en tengist einnig að sögn talsmanna bandaríska flughersins almennri fælingarstefnu gegn Rússlandi og fælingarstefnu Bandaríkjanna á heimsvísu. “Útstöð” (forward location) felur eingöngu í sér tímabundna viðveru flugvéla. Hvert framhaldið verður kemur í ljós, en íslensk stjórnvöld hafa enn ekki tjáð sig um Keflavíkurflugvöll sem útstöð fyrir langdrægar sprengjuflugvélar –  að minnsta kosti ekki opinberlega (sjá grein á vefsíðunni 16. nóvember 2021, “Er Keflavíkurflugvöllur ný útstöð fyrir langdrægar bandarískar sprengjuþotur?”). 

Framkvæmdir á vegum Bandaríkjahers á Keflavíkurflugvelli halda áfram samkvæmt áætlun frá 2018 og á að ljúka á árinu 2023. Þetta eru litlar framkvæmdir og kostnaður þeirra vegna smápeningar í hernaðarlegu samhengi. Þær lúta að mestu leyti að endurgerð flughlaða og breytingum á einu flugskýli af tæknilegum ástæðum af því P-8 flugvél er stærri og þyngri en forverinn, P-3. (sjá grein á vefsíðunni 13. mars 2019, “Bandaríski flugherinn hyggur á framkvæmdir á Keflavíkurflugvelli fyrir tæpa 7 milljarða króna”). 

Rússnesk hernaðarumsvif á svæðum í námunda við Ísland virðast hafa verið enn minni en undanfarin ár og nánast engin árið 2021 – Í þessu efni er sem áður meðal annars byggt á upplýsingum um ferðir herflugvéla, herskipa og kafbáta á twitter síðum áhugafólks um flug og hermál (Mil Radar, 360 Radar, Manu Gomez, Aircraft Spots, the Lookout, RivetJoint, Military Air Tracking Alliance, Liese, Intel Air & Sea o.fl. – sjá dæmi um upplýsingar af þessu tagi í heimildalista) og á ýmsum vefmiðlum sem fjalla um öryggismál og hernaðarleg málefni. Þessir aðilar byggja meðal annars á vefsíðum eins og flightradar24.com og adsbexchange.com til að fylgjast með ferðum flugvéla víða um heim.

Svo virðist að enginn rússneskur kafbátur hafi farið á árinu 2021 um hafsvæði í námunda við Ísland. Mynstur í flugi kafbátaleitarflugvéla frá Noregi, Íslandi og Azor eyjum, sem verða greinileg þegar kafbátum er veitt eftirför, sáust ekki líkt og hefur gerst á undanförnum árum í þau fáu skipti sem um ræðir. Auðvitað er ekki unnt að útiloka að rússneskir kafbátar hafi verið á ferð á árinu 2021 án þess að vitað hafi verið um þá en það er ólíklegt. Af þeirri kafbátagerð sem kæmi til greina – svonefndir árásarkafbátar – var einungis einn nýr bátur í Norðurflotanum þar til í maí 2021 þegar annar bættist við. Þótt þeir kunni að vera miklu hljóðlátari og torfundnari en eldri rússneskir kafbátar – sem allir eru komnir til ára sinna – verður að telja ólíklegt að nýju bátarnir hafi farið ferðir út á norður-Atlantshaf. Engar vísbendingar komu fram um það eða merki um tilraunir til að finna þá. Hafa ber í huga að grannt er að öllum líkindum fylgst með kafbátalægjum og ferðum kafbáta frá þeim. Þá er forgangsverkefni þessara báta sem annarra í Norðurflotanum að verja úthaldssvæði eldflaugakafbáta í Barentshafi, bækistöðvar Norðurflotans og Rússland sjálft frá árás úr norðvestri.

Eitt rússneskt herskip virðist hafa komið á hafsvæði við Ísland 2021. Rússnesk herskip fóru, samkvæmt ýmsum fjölmiðlum og vefsíðum, um Norður-Atlantshaf en langt fyrir austan Ísland  – aðallega að því er virðist ýmist á leið frá bækistöðvum Norðurflotans á Kolaskaga til Eystrasalts eða Miðjarðarhafs eða á heimleið frá þessum svæðum. Einnig komu skip út á austur Atlantshaf sem voru á leið frá Eystrasalti til Miðjarðarhafs og Svartahafs og til baka 

Eina rússneska herskipið sem vitað er um nálægt Íslandi á árinu 2021 var tundurspillirinn Severomorsk, sem var þar í nokkra daga í ágúst ásamt olíuskipi og björgunarskipi. Severomorsk er einn af fjórum tundurspillum af Udaloy gerð, sem tilheyra Norðurflotanum og voru gerðir fyrir gagnkafbátahernað. Severomorsk var að þessu sinni forystuskip í árlegri ferð á vegum Norðurflotans um norðurslóðir. Óútskýrt er af hverju leiðangurinn lagði lykkju á leið sína svo sunnarlega sem til Íslands. Leiðin lá reyndar fyrst að vesturströnd Svalbarða sem líkt og Íslandsssiglingin var nýlunda í þessum árlegu norðurslóðaleiðöngrum. Nánast allur leiðangurinn fór hinsvegar fram annarsstaðar en við Ísland og Svalbarða og stóð fram yfir miðjan október.  Skipin fóru víða um norðurslóðir Rússlands. Þann 10. september var Severomorsk til dæmis á Yenisei fljóti við æfingu á hertöku bæjarins Dudinka úr höndum óskilgreindra aðila og undir lok september var hann langt í austri á svipaðri æfingu við Kotelny eyju á Laptev hafi úti fyrir strönd Síberíu.

Engar rússneskar herflugvélar komu í námunda við Ísland 2021. Þær sáust eins og undanfarin ár yfir norðanverðu Noregshafi, aðallega úti fyrir norður Noregi, og yfir Barentshafi, en fóru einnig suður í Norðursjó að Bretlandi. Minna var um flug rússneskra herflugvéla við Noreg 2021 en árin þar á undan að sögn norska flughersins. Sama átti við flug rússneskra herflugvéla við Alaska sem voru mun færri 2021 en 2020 þegar flogið var fjórtán sinnum í veg fyrir rússneskar flugvélar. Árið 2021 virðist hafa verið flogið einu sinni í janúar og aftur einu sinni í október og í nóvember.

Umsvif Bandaríkjahers og NATO á norðurslóðum – Sem fyrr er töluverð þróun í öryggis- og hernaðarmálum á norðurslóðum hvað umsvif Bandaríkjahers og Rússlandshers varðar. Í grunninn er þó um að ræða sömu hagsmuni og stefnu og ráðið hefur ferðinni í marga áratugi. 

Megin breyting á undanförnum árum hefur lotið að Bandaríkjaher, sem hefur aukið umsvif sín á norðurslóðum – einkum norður Noregshafi og Barentshafi. Það virðist stafa af stirðari samskiptum við Rússland en áður en einnig og væntanlega ekki síst vegna þess að rússneski Norðurflotinn heldur sig aðallega á þessum hafsvæðum auk Hvítahafs. Til lengri tíma litið eykur þróun langdrægra rússneskra stýriflauga áherslu Bandaríkjahers á norðurslóðir almennt en Norður-Íshaf sérstaklega. Bandaríski flugherinn heldur áfram að senda langdrægar sprengjuflugvélar á norðurslóðir eins og fyrr var nefnt.  Þá hafa Bandaríkin aukið hernaðargetu og viðbúnað í Alaska vegna Rússa en einnig vegna öryggishagsmuna í Asíu varðandi Kína. 

Rússar hafa frá því um 2010 verið að endurnýja herbúnað sinn á norðurslóðum í takt við almenna endurnýjun Rússlandshers. Herstyrkur þeirra á norðurslóðum hefur og verið efldur vegna væntinga um stóraukna nýtingu rússneskra auðlinda og auknar siglingar á víðfeðmum norðurslóðum Rússlands.

Vegna vaxandi mikilvægis norðurslóða, væntanlega bæði hernaðarlega og efnahgslega, fékk Norðurflotinn stöðu sjálfstæðrar herstjórnar og norðurslóðir urðu sérstakt herstjórnarsvæði undir henni, ásamt fjórum herstjórnarsvæðum sem fyrir voru í Rússlandi. Undir herstjórn Norðurflotans falla því gervallar norðurslóðir Rússlands, þar á meðal öryggi norðurleiðarinnar, sem er siglingaleiðin eftir allri norðurstrandlengjunni.  

Sem fyrr eru náin tengsl í hernaðarlegu tilliti milli norðurslóða og meginlands Evrópu. Rússneski Norðurflotinn var því þáttakandi í september í heræfingunni Zapad 2021, stór æfing sem sneri aðallega að Hvíta Rússlandi, vestur Rússlandi og Eystrasalti. Meginframlag Norðurflotans var að æfa á Barentshafi varnir Rússlands gegn árás frá norðurhöfum. 

Herskip frá NATO ríkjum fóru að því er virðist ekki norður í höf 2021 í sama mæli og 2020 þegar þau fóru ítrekað inn á Barentshaf, en kafbátaumferð kann að hafa aukist. Bandarískir kafbátar hafa nú aðgang að höfnum í norður Noregi og víst að breskir og franskir kafbátar fara reglulega norður í Barentshaf. 

Í mars 2022 verður haldin stór heræfing NATO í og við norður Noreg. Hún ber heitið Cold Response og í henni munu taka þátt meðal annars tvær flugvélamóðurskipadeildir, ein bandarísk og ein bresk. Síðast kom flugvélamóðurskip vegna æfinga í norðurhöfum þangað 2018 en þá höfðu slík skip ekki sést á þeim slóðum síðan 1988. Áhugavert verður að sjá hvort og þá hvernig Keflavíkurflugvöllur fær hlutverk í Cold Response æfingunni í mars.

Eftirlit frá Keflavíkurflugvelli yfir Barentshafi  – Bandarískar kafbátaleitar-og eftirlitsflugvélar sjóhersins, af gerðinni Boeing P-8A Poseidon, notuðu Keflavíkurflugvöll mikið á árinu 2021 og meira en áður að því er virðist. Það eru þessar flugvélar sem einkum nota flugvöllinn af hálfu Bandaríkjahers með tímabundinni viðveru. Hún tengdist á árinu 2021 reglubundnum æfingum Bandaríkjaflota og NATO á Norður Atlantnshafi og norðanverðu Noregshafi. Einnig virðast ýmsar aðrar æfingar og þjálfun áhafna skýra tímabundna viðveru bandarískra P-8 flugvéla á Keflavíkurflugvelli. Þar á meðal var þegar P-8 flugvélar þaðan gerðu samræmda “árás” í lok maí með Harpoon flugskeytum á “skotmarkapramma” (target barge) nálægt Andöya í norður Noregi. 

Auk þess að vera leitar og eftirlitsflugvél getur P-8 skotið flugskeytum gegn skotmörkum á láði og legi, beitt tundurskeytum og djúpsprengjum gegn kafbátum og lagt tundurdufl. P-8 er einnig búin nákvæmri ratsjá sem greinir hluti jafnt á sjó sem landi, og hefur búnað fyrir rafeindahernað og ýmiskonar rafræna upplýsingaöflun.

P-8 flugvélar fóru árið 2021 í eftirlitsferðir frá Keflavíkurflugvelli allt norður í Barentshaf á svæði úti fyrir Murmansk. Þegar þær fara frá Keflavíkurflugvelli norður í Barentshaf taka þær, í sumum tilvikum að minnsta kosti, eldsneyti yfir norður Noregshafi frá bandarískum KC-135 eldsneytisflugvélum frá Mildenhall herstöðinni á Bretlandi. 

Bandaríski sjóherinn áætlar að byggja flugskýli í Evenesflugbækistöðinni í norður Noregi fyrir P-8 flugvélar sínar. Verði af því má gera ráð fyrir að eftirlitsflug langt norður í höf frá Keflavíkurflugvelli minnki eða hætti. Evenes verður líka bækistöð nýrrar P-8 sveitar norska flughersins. Þá er gert ráð fyrir að P-8 vélar breska flughersins, sem hafa bækistöði í Lossiemouth flugbækistöðinni á Skotlandi, noti einnig Evenes. Þær nota reyndar einnig Keflavíkurflugvöll.

Eftirlitsflug frá Keflavíkurflugvelli yfir Eystrasalti  – Á árinu 2021 flugu P-8 flugvélar að minnsta kosti nokkrum sinnum frá Íslandi í eftirlitsflug yfir Eystrasalti. Frá því milli jóla og nýárs 2021 og fram til 20. janúar 2022 héldu slíkar flugvélar nánast daglega frá Keflavíkurflugvelli til Eystrasalts. Ætla má að það hafi verið vegna spennunnar í samskiptum NATO og Rússlands vegna Úkrænu. 

Hvað þessar ferðir varðar er byggt á fyrrnefndum twitter síðum sem fylgjast með flugi herflugvéla víða um heim (sjá dæmi í heimildalista um upplýsingar á þessum síðum). Eftirlitsflugvélar sænska hersins hafa einnig verið athafnasamar yfir Eystrasalti, þar á meðal úti fyrir Kaliningrad og einnig breskar og bandarískar hlerunarflugvélar af gerðinni RC-135 eins og einnig sést á áðurnefndum twitter síðum. 

Á Eystrasaltssvæðinu er Eystrsaltsfloti Rússlands – með bækistöðvar við Pétursborg og höfuðstöðvar í Kaliningrad, sem er rússneskt landsvæði milli Litháens. Þar eru einnig mikilvægar bækistöðvar Rússlandshers. Það er því eftir ýmsu að slægjast á Eystrasalti sem getur gefið vísbendingar um fyrirætlanir og viðbúnað Rússlandshers.

P-8 flugvélarnar frá Keflavíkurflugvelli hafa í einhverjum tilvikum tekið eldsneyti á flugi frá eldsneytisþotum sem komið hafa frá Mildenhall flugbækistöðinni á Bretlandi en reiða sig einnig að einhverju marki á aðgang að breska herflugvellinum í Lossiemouth á Skotlandi. 

Um tíma í janúar flugu P-8 flugvélar ennfremur frá Keflavíkurflugvelli yfir Stórabelti, Kattegat og Norðursjó til að fylgjast með 6 rússneskum herskipum, sem áttu leið frá Eystrasalti um þessi svæði, þar á meðal þremur landgönguskipum. Skipin voru á leið til Miðjarðarhafs og halda þaðan að talið er til Svartahafs. P-8 flugvélar breska flughersins tóku og þátt í að fylgjast með rússnesku skipunum. Núna beinist athygli meðal annars að flotaæfingu sem Rússar hafa tilkynnt að þeir ætli að standa að í byrjun febrúar 2021 suðvestur af Írlandi. Skip úr Norðurflotanum eru á leið þangað.

Spurning vaknar um hvers vegna ekki hefur verið notast við flugherstöðina í Lossiemouth í Skotlandi sem er auðvitað nær Eystrasalti og Norðursjó en Keflavíkurflugvöllur. Í Lossiemouth er mikil ný aðstaða fyrir P-8 flugvélar en breski flugherinn er að taka þar í notkun sveit 9 slíkra véla. Skýringin kann að liggja meðal annars í því að áætlun Bandaríkjahers um sérstaka aðstöðu í Lossieouth fyrir P-8 vélar á hans vegum og áhafnir þeirra er ekki komin til framkvæmda.

Ný norðurslóðastefna Bandaríkjanna mótast í áföngum en þróunin verður hægfara eins og efni standa til – Á undanförnum árum hefur verið þrýst á Bandaríkjastjórn – þar á meðal og ekki síst af hálfu þingmanna Alaska – um að mótuð verði norðurslóðastefna umfram þá hernaðarstefnu sem þegar er til staðar og varðar Rússland – þar áður Sovétríkin um áratuga skeið. Nýju stefnunni er einkum ætlað að taka tillit til væntinga um opnun Norður Íshafs á næstu áratugum með hlýnun Jarðar og afleiðinga bráðnunar hafíssins á stórveldasamkeppni á norðurslóðum og þjóðarhagsmuni Bandaríkjanna. Þá er áfram horft til Rússlands en einnig þess að Kínverjar og Kínaher muni gera sig gildandi á norðurslóðum.

Áfanga í nýju norðurslóðastefnunni má finna í fjárlögum Bandaríkjanna til landvarna fyrir fjárlagaárið 2022, sem samþykkt voru í desember 2021. Í texta þeirra er í fyrsta lagi kveðið á um að lagt verði mat á öryggishagsmuni Bandaríkjanna á norðurslóðum. Í öðru lagi felst í lögunum heimild til landvarnarráðherra til að koma á sérstakri öryggismálstefnu fyrir norðurslóðir – Arctic Security Initiative. Ákveði ráðherrann að nýta heimildina og koma á slíkri stefnu skuli fylgja áætlun til fimm ára um framkvæmd og fjármögnun.

Stefnumótunin mun fremur ráðast af frumkvæði fyrrnefndra þingmanna Alaska en ákveðnum vilja hers og landvarnarráðuneytis. Þá segir í fjárlögunum að það verði landvarnarráðherrans að ákveða hvernig að framkvæmdinni verður staðið. Lisa Murkowski, öldungadeilarþingmaður frá Alaska er meðal þeirra sem látið hafa í ljós vonbrigði með hægagang í fjárveitingum en jafnframt tekið fram að vissulega séu norðurslóðir ekki “spennusvæði” (hotspot). 

Það eru því vísbendingar að framkvæmd stefnunnar kunni að verða hægfara. Enda er tímaramminn rúmur – langt í þann möguleika að Norður-Íshaf verði opið sem og að Kínaher láti að sér kveða að ráði á norðurslóðum. 

Olíu-, gas- og kolanámuvinnsla í Síberíu er sem fyrr langstærsta efnahagsmál á norðurslóðum – Framkvæmd stórfelldra áætlana um olíu-, gas- og kolanámavinnslu við Karahaf í Síberíu heldur áfram í samvinnu Rússa við aðallega Kínverja og Indverja, en einnig eiga japönsk og suður-kóresk fyrirtæki aðild. Í þessum áætlunum felst langstærsta efnhagsmálið sem uppi er á norðurslóðum. Þess vegna halda skipaflutningar á norðurleiðinni sem liggur með norðurströnd Rússlands áfram að aukast mikið. Flutningar eftir norðurleiðinni milli Atlantshafs og Kyrrhafs eru hins vegar áfram hlutfallslega mjög litlir enda hafa engar verulegar breytingar orðið á lykilforsendum, hvorki fjárhagslegum né hvað varðar bráðnun heimskautaíssins.  Reyndar tepptust siglingar á norðurleiðinni töluvert haustið 2021 vegna meiri kulda og hafíss en undanfarin ár. 

Nú er uppi fyrirætlan um lagningu sæstrengs milli Asíu og Evrópu, frá Japan með norðurströnd Kanada. Strengurinn á að tengjast stöðum í Alaska, norður-Kanada, Grænlandi, Íslandi, Írlandi og koma í land í endastöð í norður Noregi.  Áætlun um lagningu strengs milli heimálfanna tveggja úti fyrir norðurströnd Rússlands hefur verið lögð á hilluna í bili.

Fjármál og geópólitík: Ekki verður úr námavinnslu Kínverja á Grænlandi, en Bandaríkjastjórn hefur hafist handa – Á árinu 2019 lagði Trump Bandaríkjaforseti, sem frægt varð, fram þá hugmynd að Bandaríkin keyptu Grænland. Bandaríkjastjórn var rekin áfram í þessu máli af ótta við ásælni Kínverja á Grænlandi einkum er varðaði áhuga þeirra á námavinnslu. Þær áhyggjur virðast einnig hafa leitt til þess að bandarísk aðalræðisskrifstofa var opnuð í Nuuk og til þess að Grænlendingar fengu bandaríska efnahagsaðstoð – 12 milljónir dala árið 2020 og 10 milljónir 2021.

Ekkert hefur hins vegar orðið úr fyrirætlunum um námavinnslu á Grænlandi tengdri kínverskum fyrirtækjum og ríkisbönkum. Grænlensk stjórnvöld hafa afturkallað leyfi fyrir járnnámu – að því er virðist vegna áhugaleysis kínverska fyrirtækisins sem hlut átti að máli. Þá lítur út fyrir að ekki verði af úranvinnslu á vegum Kínverja vegna andstöðu nýrrar grænlenskrar landstjórnar gegn úranvinnslu almennt. Loks hefur komið í ljós að ástralskt fyrirtæki um zink- og blýnámu, sem kínverskt ríkisfyrirtæki átti hlut í og fjármagna átti gegnum kínverskan ríkisbanka, fær líklega fé til starfseminnar frá bandaríska Export Import bankanum sem er ríkisbanki. Þar með virðist aðild kínverska fyrirtækisins úr sögunni. Kínverjar eru greinilega ekki á leið til Grænlands – ekki í bili að minnsta kosti.

Heimildir

Fyrir þremur áratugum lauk hálfrar aldar tímabili þegar Ísland tengdist beinlínis þróun heimsmálanna og hafði áhrif á þau. Þetta einstaka skeið í Íslandssögunni hófst með hernámi Breta á Íslandi í maí 1940 og falli Frakklands nokkrum vikum síðar undan sókn þýska hersins, og því lauk 1991 þegar Sovétríkin leystust upp og voru formlega lögð niður 26. desember á því ári. 

Lega Íslands á Norður-Atlantshafi réði mestu um þátt landsins í þróun mála, en einnig komu til íslenskar ákvarðanir um herverndarsamning við Bandaríkin 1941, aðild að stofnun NATO 1949 og um varnarsamning við Bandaríkin 1951.

Staða Íslands var aðallega undir því komin að stórveldi gæti hugsanlega náð að verða ráðandi á meginlandi Evrópu og í kjölfarið ógnað Norður Atlantshafi og Norður Ameríku. 

Þessi möguleiki er horfinn. Hann fólst fyrst í uppgangi Þýskalands í fyrri heimsstyrjöld, en einkum voru það þó Þýskaland nasismans og Sovétríkin sem gátu hugsanlega náð á sínum tíma að drottna yfir Evrópu og sækja þaðan út á Atlantshaf og að vesturhveli Jarðar.

Ógn af því tagi gerði Ísland ómissandi fyrir þjóðaröryggi Bandaríkjanna en fól einnig í sér að löndin tvö áttu sameiginlega öryggishagsmuni. Drottnun stórveldis yfir meginlandinu hefði fyrr en síðar leitt til styrjaldar á Atlantshafi milli þess og Bandaríkjanna – og óhjákvæmilega til átaka um Ísland.

Í síðari heimsstyrjöld skiptu bækistöðvar bandamanna á Íslandi miklu í orrustunni um Atlantshaf, sem hafði grundvallaráhrif á gang styrjaldarinnar við Þýskaland. Í kalda stríðinu hafði lega Íslands og Keflavíkurherstöðin þýðingu fyrir fælingarstefnu Bandaríkjanna og NATO gegn Sovétríkjunum; mesta á níunda ártugnum þegar Ísland varð lykilstaður fyrir stefnuna og í stórfelldum áætlunum um hernað gegn Sovétríkjunum frá norðurhöfum ef til átaka kæmi.

Rússland er ekki og verður ekki stórveldi í líkingu við Sovétríkin og eftir fall þeirra skipti Keflavíkurherstöðin ekki máli fyrir þjóðaröryggisstefnu Bandaríkjanna. Enda stóð til að leggja stöðina niður að mestu leyti fljótlega eftir að Sovétríkin voru horfin. Henni var ekki lokað fyrr en 2006, en það réðist af stefnu og aðgerðum íslenskra stjórnvalda.

Litlar líkur eru á því að Bandaríkjaher hafi aftur fasta viðveru á Íslandi á friðartímum. Áhugi hersins á Íslandi kviknaði á ný á árinu 2014 af því þá kom rússneskur kafbátur út á Norður-Atlantshaf og í námunda við landið í fyrsta sinn í mörg ár. Áhuginn nú hefur leitt til tímabundinnar viðveru á Keflavíkurflugvelli, einkum kafbátaleitarflugvéla. Aðallega hefur verið um þjálfun og æfingar að ræða því umferð rússneskra kafbáta og önnur rússnesk umsvif hafa verið lítil í námunda við Ísland. Þar til í ár hafði enda fátt borið til tíðinda í hernaðarlegum öryggismálum Íslands eftir kalda stríðið og ekkert nýtt gerst í þeim efnum. Nú virðist hins vegar að Keflavíkurflugvöllur sé meðal nýrra útstöðva í ýmsum löndum fyrir tímabundna viðveru langdrægra sprengjuflugvéla bandaríska flughersins. Um það er fjallað í grein sem birtist á vefsíðunni 16. nóvember 2021.

Af því tilefni að 30 ár eru frá falli Sovétríkjanna er hér birtur hluti af grein, sem var á vefsíðunni 4. mars 2018 og bar heitið Hernaðarleg staða Íslands í sögu og samtíma. Greininbyggði á samnefndri ritgerð eftir höfund vefsíðunnar. Í ritgerðinni eru meðal annars dregin fram þau umskipti sem urðu á stöðu Íslands með falli Sovétríkjanna fyrir 30 árum, og fjallað um áhrif þess á varnarsamstarfið við Bandaríkin og á aðdragandann að því að Keflavíkurherstöðin var lögð niður 2006.

Eftirfarandi er umræddur hluti úr greininni frá 2018:

“Á tuttugustu öldinni hófu Bandaríkjamenn þrisvar bein afskipti af öryggismálum í Evrópu. Fyrsta íhlutunin kom í fyrri heimsstyrjöld á árinu 1917, þegar útlit var fyrir að Þýskaland sigraði. Slík grundvallarbreyting á uppbyggingu alþjóðakerfisins og valdajafnvægi á meginlandinu var talin mundu leiða til þess á endanum að vesturhveli jarðar og öryggi Bandaríkjanna yrði ógnað.

Sama átti við í síðari heimsstyrjöld þegar fall Frakklands í júní 1940 leiddi til þess að þjóðaröryggisstefna Bandaríkjanna breyttist í grundvallaratriðum. Eftir að Frakkland var úr leik gat Þýskaland ógnað Bretlandi, sótt enn frekar en orðið var út á Atlantshaf og í kjölfarið orðið ógn við vesturhvel. Þótt stjórnmál í Bandaríkjunum kæmu í veg fyrir beina þátttöku þeirra  í stríðinu  voru útgjöld til hermála margfölduð og sett lög um almenna herkvaðningu. Bandaríkin hófu og haustið 1940 stórfelldan stuðning við Breta með því að senda þeim hergögn og vistir og, örfáum mánuðum síðar, með því að lána þeim í stað þess að krefjast staðgreiðslu fyrir vopn og vistir. Bandaríkjamenn byrjuðu ennfremur að fikra sig inn í átökin á Atlantshafi sem leiddi til þess meðal annars að bandarískar hersveitir voru sendar til Íslands sumarið 1941.

Eftir síðari heimsstyrjöld voru Sovétríkin nálægt því að ná ráðandi stöðu í Evrópu. Þetta leiddi til róttækrar breytingar á stefnu Bandaríkjanna, sem stofnuðu Atlantshafsbandalagið, hófu að halda stóran her á friðartímum og halda úti miklu liði í bandarískum herstöðvum í Evrópu. Markmiðið var að halda aftur af útþenslustefnu Sovétstjórnarinnar og fæla hana frá því að hefja átök við vesturlönd.

Þegar kalda stríðinu lauk með  hruni kommúnismans og Sovétríkjanna varð aftur grundvallarbreyting, en nú í þá veru að ekki stóð lengur ógn af stórveldi á meginlandinu. Lykilforsendur þjóðaröryggisstefnu Bandaríkjanna í kalda stríðinu hurfu. Það leiddi til þess að þau minnkuðu stórlega herlið sitt og umsvif í Evrópu og gerðu róttækar breytingar á stærð og starfsemi Bandaríkjahers að öðru leyti til að laga hann að gerbreyttum aðstæðum.

Stórstíg þróun í hernaðartækni hafði og áhrif á þjóðaröryggisstefnu Bandaríkjanna á tuttugustu öld. Í síðari heimsstyrjöld gátu langdrægar flugvélar sótt sífellt lengra út á Atlantshaf frá meginlandi Evrópu. Í kalda stríðinu gátu flugvélar og eldflaugar borið kjarnavopn frá Sovétríkjunum norðurleiðina til skotmarka í  Norður Ameríku.

Ísland vakti ekki áhuga Bandaríkjamanna í fyrri heimstyrjöld, enda fór hernaðurinn á Atlantshafi fram á austurhluta þess.

Á fyrstu mánuðum síðari heimsstyrjaldar náðu umsvif þýskra kafbáta og skipa vestur til Íslands og Grænlands og flugvélar höfðu margfalt flugþol á við það sem áður var. Það var þó ekki fyrr en stóraukin ógn var talin steðja að Bretlandi og Atlantshafi eftir fall Frakklands sumarið 1940 að Ísland birtist í bandarískum hernaðaráætlunum. Stjórnmál í Bandaríkjunum áttu þátt í að bandarískar hersveitir héldu til Íslands sumarið 1941, en gerbreytt staða á meginlandi Evrópu og áhrif hennar á öryggi vesturhvels voru undirliggjandi ástæður. Í styrjöldinni var landið í lykilhlutverki í orrustunni um Atlantshaf og vegna stórfellds ferjuflugs og annarra loftflutninga frá Bandaríkjunum til Evrópu.

Í kjölfar seinni heimsstyrjaldar varð Ísland útvörður vesturhvels. Nú voru það Sovétríkin, sem gátu náð drottnandi stöðu á meginlandinu og við því varð að bregðast. Áhugi Bandaríkjanna af þessum sökum á að halda úti liði og flugvélum á Íslandi leiddi til varnarsamningsins 1951. Tilkoma langdrægra flugvéla sem gátu borið kjarnavopn hafði einnig mikil áhrif á stefnuna á þessum tíma.

Í kalda stríðinu var Ísland lykilstaður fyrir varnir vesturhvels og Vestur-Evrópu. Auk loftvarna tengdist landið upp úr miðjum sjöunda áratugnum í vaxandi mæli vörnum þessara staða gegn sovéskum eldflaugakafbátum sem héldu til í Atlantshafi með eldflaugar sem báru kjarnaodda.

Eftir því sem sovéska norðurflotanum óx ásmegin jókst ógn frá kafbátum hans, herskipum og flugvélum við herflutninga yfir Atlantshaf til Evrópu. Hernaðarlegt mikilvægi Íslands fór enn vaxandi fyrir áætlanir NATO og fælingarstefnuna gagnvart Sovétríkjunum. Flutningaleiðir yfir Atlantshaf voru taldar mundu skipta sköpum fyrir örlög Evrópu í styrjöld. Ísland tengdist þannig náið þeim grundvallarhagsmunum sem voru í húfi fyrir Bandaríkin og önnur NATO ríki á meginlandinu, sem aftur var nátengt öryggi Bandaríkjanna og loks kjarnavopnajafnvæginu milli þeirra og Sovétríkjanna.

Tengsl Íslands við loftvarnir Bandaríkjanna urðu enn nánari en áður um og eftir 1980 með tilkomu nýrra sovéskra langdrægra stýriflauga sem gátu náð til skotmarka frá flugvélum yfir hafinu suðvestur af landinu.

Hápunkti náði hernaðarlegt mikilvægi Íslands á níunda áratugnum þegar landið hefði í hugsanlegum átökum gegnt lykilhlutverki í stórsókn gegn sovéska flotanum í norðurhöfum og herbækistöðvum hans og sovéska flughersins á Kolaskaga.

Þessi stefna laut einkum að því að sýna sovéskum ráðamönnum með trúverðugum hætti að kæmi til átaka yrði grundvallarþáttum í herstyrk Sovétríkjanna ógnað, það er norðurflotanum, bækistöðvum hans og eldflaugakafbátum í Barentshafi.  Jafnframt yrði öryggi siglingaleiða á Atlantshafi tryggt með því að halda norðurflotanum uppteknum við að sinna því forgangsverkefni hans að verja eldflaugakafbátana, sem voru hryggjarstykki í kjarnorkuherafla Sovétríkjanna. Ennfremur yrði með þessu komið í veg fyrir að flughersstyrk norðurflotans yrði beitt gegn NATO í átökum á meginlandinu og jafnvel að Sovétherinn mundi neyðast til að senda liðsauka frá meginlandinu til norðurflotans. Af öllum þessum ástæðum var stefnan um stórsókn í norðurhöfum talin lykilþáttur í að fæla Sovétstjórnina frá því að hefja styrjöld.

Með falli kommúnismans 1989 og Sovétríkjanna 1991 hurfu lykilforsendur í þjóðaröryggisstefnu Bandaríkjanna. Ekki voru lengur neinir þeir öryggishagsmunir í húfi á meginlandinu sem kallaði á fasta viðveru Bandaríkjahers á Íslandi. Sama átti auðvitað við á mörgum öðrum stöðum og fækkun í liði Bandaríkjamanna á Íslandi, sem hófst strax eftir kalda stríðið, var auðvitað hluti af miklu stærri mynd og gerbreyttri stöðu í alþjóðamálum.

Þrettán ár liðu frá því að fyrir lá af hálfu Bandaríkjanna skömmu eftir kalda stríðið að aðstöðu fyrir Bandaríkjaher væri ekki lengur þörf á Íslandi nema að litlu leyti og þar til herstöðinni var lokað haustið 2006.  Það fækkaði þó hratt í Keflavíkurstöðinni fljótlega eftir kalda stríðið og reyndar voru uppi áætlanir sem fólu í sér að starfsemi hennar hefði að mestu leyti lagst niður þegar upp úr 1994.

Ástæða þess að það dróst að loka herstöðinni var andstaða íslenskra stjórnvalda, sem vildu að í landinu væru lágmarksvarnir þrátt fyrir lok kalda stríðsins og líkt og væri í öðrum NATO ríkjum. Án andófs íslenskra stjórnvalda hefðu breytingarnar á uppbyggingu alþjóðakerfisins og valdajafnvæginu á meginlandi Evrópu, sem fólust í lokum kalda stríðsins, alfarið ráðið ferðinni og leitt til þess að varnarliðið færi að mestu úr landi fljótlega eftir kalda stríðið.

Bandaríkjaher hafði eftir lok kalda stríðsins einungis áhuga á að halda úti kafbátaeftirliti frá Keflavíkurstöðinni. Því var hætt 2003 vegna þess að rússneskir kafbátar komu ekki lengur vestur fyrir Norður Noreg út á Atlantshaf. Nokkrum árum áður hafði komum kafbátaleitarvéla til Keflavíkur fækkað mjög vegna þess að rússnesk hernaðarumsvif á Atlantshafi voru nánast engin.

Frá sjónarhóli Bandaríkjanna þjónaði Keflavíkurstöðin ekki lengur öryggishagsmunum þeirra, reyndar heldur ekki hagsmunum Íslands að áliti bandarískra stjórnvalda. Stöðinni var lokað 2006 en varnarsamningurinn var áfram í gildi. Varnaráætlun Bandaríkjahers sem var gerð vegna Íslands við brottför varnarliðsins byggði á þeirri forsendu að fyrirsjáanlega steðjaði ekki hernaðarógn að landinu.

…Rússland er ekki stórveldi á hernaðarsviðinu nema vegna þess að það á kjarnavopn. Engar líkur eru því á að það verði arftaki Sovétríkjanna á meginlandi Evrópu eða yfir höfuð stórveldi þar. En það hefur yfirburði yfir nágrannaríki og er svæðisbundið stórveldi, ef svo má orða það, á áhrifasvæði sem nær til nágrannaríkja og fyrrum Sovétlýðvelda.

Áhugi Bandaríkjahers á Íslandi verður takmarkaður um fyrirsjáanlega framtíð og litlar líkur á að hann hafi hér aftur fasta viðveru á friðartímum. Forsenda þess væri að grundvallarbreytingar yrðu á uppbygginu alþjóðakerfisins og á valdajafnvægi á meginlandinu.”

Greininni á vefsíðunni 4. mars 2018, sem ofangreindur hluti er úr, fylgir hlekkur á ritgerð eftir höfund vefsíðunnar, sem hann samdi fyrir utanríkisráðuneytið á árinu 2017. Ritgerðin heitir Hernaðarleg staða Íslands í sögu og samtíma og henni fylgir ítarleg heimildaskrá.