Trump Bandaríkjaforseti átti símtal við Putin Rússlandsforseta í gær um Úkrænustríðið. Í símtalinu fékk Rússlandsforseti það sem hann vildi – enn og aftur. Enn einu sinni heyktist Trump á að beita Rússa þrýsitingi eða – sem virðist líklegra – hann ætlaði sér það ekki og hefur aldei ætlað sér að gera það.

Trump kafðist ekki skilyrðislauss vopnahlés eins og Bandaríkin og Evrópuríki í NATO höfðu áður sammælst um, heldur þvert á móti lagði hann til viðræður Rússa og Úkærnumanna um vopnahlé. Fyrst viðræður svo vopnahlé. Það er krafa Rússa. Þeir meina þó ekkert með henni – vilja einungis tefja málin og halda stríðinu áfram óháð því hversu illa það hefur gengið hjá þeim.

Þetta var í annað sinn sem Trump yfirgefur sameiginlega kröfu NATO og Úkrænu um skilyrðislaust vopnahlé.

Putin gaf greinilega hvergi eftir í símtalinu varðandi lykilmarkmið Rússa í Úkrænu.

Nú eftir símtal Putins og Trumps hefur Zelensky lagt til viðræður Úkrænu, Rússlands, Bandaríkjanna, Bretlands og ESB.

Lýsir þetta örvæntingu Zelenskys varðandi stefnu Trump stjórnarinnar? Að mínu mati virðist svo vera og hann tekur með þessu þá áhættu að Rússar gæfu eftir eitthvað til að fá Bandaríkin, Bretland og ESB til að þrýsta sameiginlega á Úkærnu.

En sérstaka athygli vekur að Vance varaforseti Bandaríkjanna var látinn endurtaka í gær þá hótun Trump stjórnarinnar að náist ekki árangur fljótlega í viðræðum um Úkrænustríðið segi hún sig frá tilraunum til að koma á friði. Hótun þessi hafði áður komið fram hjá Rubio, utarníkisráðherra. Trump viðraði sjálfur þessa hótun við fréttamenn í gærkvöldi.

Þar með hefðu Bandaríkin í reynd – eins og bent var á hér á vefsíðunni 30. apríl s.l. – sagt sig frá því að gegna áfram forystuhlutverki í öryggismálum Evrópu.

Þá drægi ekki bara til stórtíðinda heldur grundvallarbreytinga á alþjóðamálum og til loka sögu sem spannar meira en 80 ár og felur í sér kjölfestu NATO, sem er Bandaríkin og skuldbindingar þeirra í garð Evrópu.

Bíður Putin eftir þessu? Og þar með eftir því að ná lykilmarkmið iRússa og þar áður Sovétmanna um að sundra NATO og eyðileggja?

Já, það glittir í stefnubreytingu og þrýsting, En bara glittir. Meira er það ekki enn sem komið er.

Jafnframt er hugsanlegt – jafnvel líklegt – að Trump Bandaríkjaforseti missi einfaldlega áhuga á Úkrænustríðinu.

Bandaríkin eru lykilaðili varðandi þróun Úkrænustríðsins en um stefnu þeirra í málinu hefur löngum ríkt óvissa. Það á bæði við stefnu Trumps og forvera hans, Bidens.

Biden stjórnin stóð staðfastlega með Úkrænu pólitískt og diplómatískt. Hún dró hinsvegar lappirnar ítrekað þegar kom að því úrslitaatriði að láta Úkrænu tímanlega í té þau vopn sem þurfti og stjórnvöld í Kænugarði báðu um. 

Ennfremur hafði Biden ekkert plan um hvernig mætti leiða stríðið til lykta þannig að tryggði vopnahlé en jafnframt fullveldi og öryggi Úkrænu í framhaldinu. Eina “planið” var að styðja Úkrænu “svo lengi sem þarf”, sem vitanlega var ekkert plan, auk þess að hergögn sem Úkræna bað um bárust oftar en ekki of seint sem fyrr sagði.

Með Trump varð sú grundvallarbreyting á stefnu Bandaríkjanna að upp kom óvissa um hvort Úkræna nyti yfir höfuð stuðnings þeirra gegn Rússum. Einnig varð til óvissa um afstöðu Bandaríkjanna til Rússlands og Putin stjórnarinnar. Markmiðið virtist allt að því vera að vingast við Putin á kostnað Úkrænu. Standa með andstæðingi NATO á örlagatímum í Evrópu.

Þrýstingur af hálfu Trump stjórnarinnar vegna stríðsins beindist ekki gegn Rússum heldur gegn Úkrænu. Þó hefur Úkrænustjórn verið reiðubúin til að fallast á skilyrðislaust vopnahlé sem fyrsta skref til viðræðna en Rússar hafa ekki fallist á slíkt vopnahlé. Þeir hafa ítrekað kröfur sínar og markmið þeira með innrásinni í Úkrænu eru óbreytt. 

Trump stjórnin virðist nú ætla að hætta vopnasendingum til Úkrænu. Þá fólu tillögur stjórnarinnar í viðræðum við annarsvegar Rússa og hinsvegar Úkrænumenn að Úkræna féllist á helstu kröfur Rússa. Jafnframt gagnrýndi Bandaríkjaforseti ítrekað Zelensky, Úkrænuforseta, reyndi að grafa undan honum, og sagði nokkrum sinnum að Úkræna væri sökudólgurinn í stríðinu. 

Í þessu fólst auðvitað engin eiginleg friðaráætlun enda gekk hvorki né rak í viðræðunum sem Bandaríkjastjórn beitti sér fyrir til að leita lausnar. Úkræna gat ekki fallist á tillögur Trump stjórnarinnar og Rússar höfðu augljóslega engan hvata til að gefa eftir og hætta við það lykilmarkmið með stríðinu að festa Úkrænu inni á rússsnesku áhrifasvæði auk þess að hirða um fimmtung af úkrænsku landi. 

Hið undarlegasta við eftirlátssemi Trumps við Rússa er að þeir eru í veikri stöðu eftir hrakfarir rússneska hersins í stríðinu, mikið manntjón og gífurlegt hergagnatjón. Jafnframt hefur stríðið leitt í ljós alvarlega veikleika landhers, flughers og flota hvað varðar grundvallaratriði eins og skipulag, stjórnun, þjálfun, hæfni svo ekki sé minnst á landlæga spillingu sem nær auvitað inn í raðir hersins og til hergagnaframleiðslunnar.

Vísbendingar hafa komið fram um að glitti í stefnubreytingu hjá Trump og að hugsanlega verði settur þrýstingur á Rússa.

Á Bandaríkjaþingi er uppi tillaga sem kom fram að frumkvæði áhrifamikilla þingmanna repúblikana um mánaðarmótin mars apríl. 

Flutningsmenn í öldungadeild þingsins segja að það sé ráðandi skoðun þar á bæ að Rússar séu árásaraðilinn í Úkrænustríðinu. Þessi málflutningur gengur gegn yfirlýsingum Trumps um orsakasamhengi mála.  Málflutningur þingmannanna felur í sér siðferðilega prinsippafstöðu sem forsetinn hefur aldrei haft – að minnsta kosti ekki opinberlega.

Jafnframt krefjast flutningsmenn tillögunnar að Rússar hætti strax árásarstríðinu gegn Úkrænu. Þá verði í framhaldinu að láta Úkrænuher í té vopn til að fæla Rússa frá frekari hernaðaraðgerðum gegn landinu.  

Tillagan er sögð hafa fengið nægan stuðning hjá þingmönnum repúblikana og demókrata til að ná fram. 

Lykilatriði er að tillagan felur í sér mjög hertar efnahagslegar þvinganir Bandaríkjanna gegn Rússlandi; reyndar stigmögnun aðgerða og gerbreytt eðli þeirra.

Tillagan snýst annarsvegar um að þrengja enn frekar að rússneskum fjármálastofnunum en hins vegar, sem væri eðlisbreyting, að taka upp aðgerðir ekki einungis gegn Rússum heldur einnig gegn ríkjum sem kaupa olíu og gas og úran frá Rússlandi. 

Þar væri um risastóra kaupendur að ræða hvað olíu og gas varðar. Þetta eru Kína og Indland sem samkvæmt þingtillögunni fengju á sig háa refsitolla á útflutning til Bandaríkjanna héldu þessi ríki áfram að kaupa af Rússum. Tilgangurinn væri í aðalatriðum að valda hruni í tekjum Rússlandsstjórnar og gera henni þar með einkar erfitt um vik og jafnvel ókleift að fjármagna hernaðinn gegn Úkrænu.

Trump átti samtal við Zelensky Úkrænuforseta í Vatíkaninu á útfarardegi Francis páfa 26. apríl. Dagana áður höfðu Rússar gert harðar loftárásir á borgir í Úkrænu. Eftir samtalið vakti Trump máls á því að til þess gæti komið að grípa þyrfti til einmitt sömu aðgerða gegn Rússum og felast í tillögunni sem uppi er á Bandaríkjaþingi um mjög hertar efnahagsþvinganir og stigmögnun þeirra. 

Þarna glitti sem sagt í stefnubreytingu hjá forsetanum og hugsanlegt upphaf að því að loksins yrði þrýst í alvöru á Rússa til að knýja þá til vopnahlés og friðarsamninga.

Tillagan er þó enn sem komið er auðvitað bara tillaga og vel hugsanlegt miðað við það sem á undan er gengið að hún gangi allt of langt að mati forsetans og hans manna. 

Mestu kann þó að skipta í þessu máli öllu að utanríkisráðherra Bandaríkjanna hefur ítrekað viðrað að undanförnu þann möguleika að Trump stjórnin hætti viðleitni til að koma á vopnahléi og samningum í Úkrænustríðinu. Ráðherrann hefur í reynd sagt að náist ekki árangur fljótlega missi forsetinn áhuga á málinu og beini þess í stað athygli og atorku Bandaríkjanna í utanríkismálum að öðrum stöðum en Úkrænu og Evrópu, en aðallega að Asíu-Kyrrahafssvæðinu vegna Kína og að Miðausturlöndum. Þeim virðist fara fjölgandi sem telja þennan kost líklegan.

Þar með hefðu Bandaríkin í reynd sagt sig frá því að gegna forystuhlutverki í evrópskum öryggismálum og jafnframt sagt skilið við sögu sem spannar 84 ár – til síðari heimsstyrjaldar.

Um margt sem fram kemur í þessari grein hefur verið fjallað ítarlega – og ítrekað í sumum tilvikum – á þessari vefsíðu um utanríkismál og alþjóðamál og á henni er auðvelt aðgengi að því efni.

Öryggi lands og þjóðar

Ein lykilforsenda ríkisvalds er að tryggja landamæri ríkisins og halda uppi löggæslu. Hvort tveggja er jafnframt háð samvinnu stjórnvalda við erlenda aðila – ríki og stofnanir.

Íslensk stjórnvöld eiga auðvitað að geta stjórnað því hverjir komi til landsins og vita í hvaða tilgangi þeir eru hingað komnir. Flóknara er það ekki, en reynsla sýnir að umbóta er þörf í svonefndum útlendingamálum. Að því mun vera unnið að bæta úr með því að færa hælisleitendamál til sama horfs og er á hinum Norðurlöndunum.

Óháð því þarf að tryggja fullnægjandi eftirlit á landamærunum til að koma í veg fyrir að skipulögð glæpaöfl og hættulegir einstaklingar komist til landsins.

Það er grundvallarspurning hvort eyríkið Ísland eigi heima í Schengen samstarfi Evrópurikja um opin landamæri. Ein lykilforsenda Schengen samstarfsins er að þátttökuríkin eiga landamæri með öðrum Schengen ríkjum. Það á vitanlega ekki við Ísland, ekki frekar en til dæmis við eyríkið Bretland sem tók ekki þátt í Schengen og var þó í ESB þegar samstarfinu var komið á fót.

Það þarf að láta reyna á hvaða möguleikar eru á því í Schengen með vísan í landfræðilega sérstöðu Íslands að herða eftirlit á landamærunum. Í því fælist að taka aftur upp almenna vegabréfaskoðun hjá þeim sem koma til Íslands frá Schengen ríkjum, taka upp myndgreiningarkerfi á landamærastöðvum og ganga eftir því að öll flugfélög afhendi farþegalista áður en flugvélar þeirra koma til landsins.

Auk þess að herða landamæraeftirlit þarf auðvitað að tryggja öfluga löggæslu í landinu en einnig landhelgisgæslu sem er útbúin til þess að hafa fullnægjandi eftirlit með hafsvæðum við landið.

Vond samskipti NATO ríkja við Rússa auka hættu á ógn við öryggi fjarskiptastrengja sem liggja að landinu neðansjávar.  Hér er umgrundvallaraöryggisatriði að ræða fyrir samfélagið. Jafnframt ætti að vera tiltölulega auðvelt að fylgjast með ferðum erlendra skipa við landið í þeim tilgangi að gæta öryggis strengjanns. Nú stendur til að landhelgisgæslan fái ómannaðan kafbát til eftirlits með strengjunum.

Líkur á ógn við netöryggi á landinu aukast einnig vegna erfiðra samskipta við Rússland. Verði séð fyrir nægum björgum í tækjum og mannskap og þekkingu virðist mega sinna netöryggi áfram með fullnægjandi hætti.

Loks þarf að huga að hugsanlegum fjölþátta ógnum. Það á við mögulegar ógnir sem lúta meðal annars að óeðlilegum þrýstingi og að undirróðri af hálfu erlendra ríkja. Í þessu samhengi þarf sérstaklega að horfa til harðandi samkeppni Bandaríkjanna og Kína á heimsvísu og á norðurslóðum.

Öll þessi framangreindu grundvallarmál eru borgaraleg öryggismál. Verkefnin eru á könnu íslenskra stjórnvalda – lögreglu, tollgæslu, landhelgisgæslu, og fjarskiptastofu (CERTIS) – verkefni sem engin ástæða er til að ætla að þessir aðilar ráði ekki við hafi þeir þann búnað og mannskap sem til þarf.

Öðru máli gegnir um hervarnirnar, sem íslensk stjórnvöld geta ekki ráðið við. Þæreru hins vegar í föstum skorðum með varnarsamstarfinu við Bandaríkin og hvíla á mikilli hernaðargetu þeirra. Jafnframt er ólíklegt að reyni á hana því þrátt fyrir allt er styrjöld milli NATO og Rússlands áfram almennt talin ólíkleg. Grundvallaratriði er að einungis slík styrjöld fæli í sér þannig ógn að kallaði á hervarnir og hún ætti nær eingöngu við Keflavíkurflugvöll og loftvarnir hans vegna.

Líkur á styrjöld milli NATO og Rússlands hafa væntanlega minnkað enn frekar en áður var. Afar slök frammistaða rússneska hersins í Úkrænustríðinu bendir til þess sem og mjög bágt ástand hans í kjölfar stríðsins. Þeir alvarlegu veikleikar Rússlandshers sem það hefur ýmist valdið eða leitt í ljós eiga við landher, flugher og flota. Það mun taka mörg ár að koma á fullnægjandi endurbótum og endurreisa herinn þannig að hann yrði í stakk búinn til að geta tekist á við NATO. 

Það segir sína sögu í þessum efnum að rússneski herinn – flugher og floti, þar á meðal kafbátar – hefur svo gott sem horfið á undanförnum árum af Norður Atlantshafi. Flugvélar Bandaríkjahers sem hafa tímabundna viðveru á Keflavíkurflugvelli sinna þaðan að langmestu leyti eftirliti og njósnum á Eystrasalti úti fyrir rússneska landsvæðinu þar sem heitir Kaliningrad. Svo hefur verið undanfarin ár.

Stundum koma fram hugmyndir um aukinn hlut Íslendinga í vörnum landsins. En grundvallaratriði er að ekkert mögulegt slíkt framlag fæli í sér virðisauka fyrir hervarnirnar, sem snúast fyrst og síðast um loftvarnir gegn flugvélum og stýriflaugum frá þeim – og hernað gegn kafbátum sem bera stýriflaugar.

Í tengslum við erfiðleika í samskiptum Trump stjórnarinnar og NATO ríkja hefur örlað á efasemdum hér á landi um að treysta mætti því að Bandaríkin stæðu við varnarskuldbindingar gagnvart Íslandi ef á þyrfti að halda í stórveldastríði. Ekkert hefur komið fram sem bendir til þess. Ætla má að það sé grundvallaratriði að svo lengi sem Íslendingar vilja halda varnarsamstarfinu áfram muni þjóðaröryggishagsmunir Bandaríkjanna á norðurslóðum – ef ekki á meginlandi Evrópu – viðhalda áhuga Bandaríkjahers á aðstöðu á Íslandi. Ef til vill annað mál hvað Íslendingar kynnu að vilja 

Loftslagsstefnan og þjóðaratkvæði um ESB – umræðan og samfélagið

Loftslagsstefna Íslands endar að óbreyttu í ógöngum jafnt innanlands sem út á við.  Hún mun fyrr en síðar valda samfélaginu miklu meiri kostnaði en þegar er orðið og leiða í ofanálag til deilna og sundrungar. Og það án þess að yfirlýst óraunsæ markmið Íslands í loftslagsmálum náist. 

Vandi loftslagsstefnunnar felst í því grundvallaratriði að íslenskur orkubúskapur er allt annars eðlis en hjá næstum öllum öðrum ríkjum. Það stafar af því að hlutfall endurnýjanlegrar orku er margfalt hærra á Íslandi en annarsstaðar. Það á við almennt og hvað varðar ESB sérstaklega. Þar eru nánustu samstarfsríki Íslands í loftslagsmálum vegna sameiginlegra markmiða með þeim um minni losun gróðurhúsalofttegunda og vegna sameiginlegs viðskiptakerfis með loftslagsheimildir. 

Þeirri grundvallarspurningu er enn ósvarað í íslenskri umræðu og stefnumótun hvaða afleiðingar afgerandi munur á orkubúskap á Íslandi og í öðrum ríkjum hafi fyrir loftslagsstefnuna. 

Að minnka losun enn frekar en þegar hefur verið gert hér á landi í krafti endurnýjanlegrar orku yrði miklu dýrara hér en annarsstaðar. Það er þekkt að því lengra sem ríki ná í að minnka losun þeim mun dýrara verður framhaldið auk þess að í síauknum mæli þarf að kaupa svonefndar loftslagsheimildir á markaði fyrir sífellt fleiri milljarða á ári. 

Leið út úr vanda loftslagsstefnunnar væri að taka upp nýja stefnu byggða á sérstöðu Íslands í orkumálum samanborið við önnur ríki. Stefnan fælist í því að Ísland mundi bíða með frekari aðgerðir í loftslagsmálum þangað til önnur ríki, ein einkum evrópsku samstarfsríkin, hefðu að minnsta kosti nálgast verulega stöðu Íslands í orkumálum. Á hinn bóginn er ástæða til að ætla að samstarfsríkin í ESB gætu ekki fallist á slíka undanþágu vegna meginreglna í starfsemi þess. Á það yrði að reyna. Að öðrum kosti yrði óhjákvæmilega að hætta samstarfinu.

 Stefnt er að því af hálfu ríkisstjórnarinnar að eigi síðar en 2027 fari fram “Þjóðaratkvæðagreiðsla um framhald viðræðna (feitletrun mín) um aðild Íslands að Evrópusambandinu” eins og segir í stjórnarsáttmála en virðist pólitískur orðaleikur. Grundvallaratriði er, líkt og fulltrúi framkvæmdastjórnar ESB orðaði það: „Ef Ísland tekur upp nýja stefnu og ákveður að ræða aftur (feitletrun mín)um aðild [að Evrópusambandinu], þá verður það spurning sem aðildarríkin taka fyrir og ákveða næstu skref” (RÚV, 15. janúar 2025).

Hér er ekki pláss til að ræða hvers vegna fyrri aðildarviðræður 2009-2013 runnu út í sandinn. Að ýmsra áliti var vandinn meðal annars falinn í því að umsóknina skorti nauðsynlegar pólitískar forsendur og skýrt umboð þjóðarinnar. Nú virðist eiga að bæta úr með því að þjóðin ákveði hvort ræða eigi aftur um aðild. 

Örlög aðildarumsóknarinnar beina meðal annars sjónum að því um hvað eigi að spyrja í þjóðarakvæðinu og auðvitað að því um hvað eigi að upplýsa kjósendur í aðdraganda atkvæðagreiðslunnar og um hvað skuli ræða. Að fram fari upplýst umræða og eftir það atkvæðagreiðsla um spurningu sem samstaða ríki um. Að öðrum kosti verða enn harkalegri deilur en ella um málið í samfélaginu.

Lykilspurning í aðdraganda þjóðaratkvæðis hlýtur að vera hvaða íslenskir grundvallarhagsmunir kalli á aðildarviðræður? 

Fyrir liggur að íslenskt samfélag spjarar sig afar vel utan ESB. Ísland er eitt af ríkustu og farsælustu löndum í veröldinni. Ein ástæða af mörgum er sú að EES samningurinn tryggir næstum fulllan aðgang að markaði ESB. Það er því grundvallaratriði að það þarf ekki aðild að ESB til að fá þann mikilvæga markaðsaðgang.

Gjarnan er bent á að með aðild að ESB fái Ísland “sæti við borðið” og áhrif á ákvarðanir sem snerta mikilvæga íslenska hagsmuni. Möguleikar Íslands til að hafa áhrif á mótun reglna á innri markaði ESB eru þegar tryggðir í EES samningnum. Þegar líklegt vægi Íslands sem aðila að ESB er reiknað út frá reglum sambandsins kemur eðlilega í ljós að vægið yrði afar lítið enda Íslendingar brotabrot af tæplega 450 milljónum borgara ESB landanna.

Þá er grundvallarspurning hver ætti síðasta orðið um fiskveiðar við Ísland eftir aðild. Skýrt er í sáttmálum ESB að stofnanir sambandsins eiga síðasta orðið þegar um er að ræða verndun og viðhald fiskistofna. Ennfremur liggur fyrir að ekki fást varanlegar undanþágur frá sameiginlegri sjávarútvegsstefnu ESB heldur svonefndar sérlausnir. Álykta má út frá sögu og veiðireynslu að ekki þyrfti að úthluta afla af Íslandsmiðum til skipa frá öðru ESB ríkjum. En óvíst er hvort tækist jafnframt að girða fyrir fjárfestingar aðila í ESB í íslenskum sjávarútvegi sem þannig kæmust bakdyramegin í afla af Íslandsmiðum.

Í aðildarviðræðunum 2009-2013 reyndi ekki á nein aðalatiði í sjávarútvegsmálum því viðræður um þau komust að heita má aldrei í gang. Því var haldið fram að þeim hefði hvort eð er verið sjálfhætt vegna þess að fulltrúar ESB hefðu talið ljóst að samningsgrundvöllur væri ekki til staðar. Að minnsta kosti er ljóst að á það reyndi ekki og því jafn óvíst sem fyrr hvort Ísland fengi fullnægjandi lausn fyrir sjávarúveg í aðildarviðæðum.

Ein spurning er: gæti ESB eða ríki þess annast varnir Íslands ef Bandaríkin gengju úr skaftinu í vörnum Evrópu? Að Bandaríkin stígi það skref er ólíklegt en ekki útilokað eftir að Trump stjórnin kom til sögu með efasemdir um bandalagið og gagnrýni á það, gælur við höfuðandstæðingana Rússa og í ofanálag með ófrið við NATO ríkin í tollamálum. Að mati höfundar vefsíðunnar hefðu þessi atriði eins og fyrr sagði þó ekki áhrif á varnir Íslands svo lengi sem Íslendingar vildu halda áfram varnarsamstarfinu við Bandaríkin. 

Hvað sem öðru líður er grundvallaratriði að ESB eða ríki þess hafa ekki og munu ekki um fyrirsjáanlega framtíð hafa getu til að tryggja hernaðarlegt öryggi eyríkis úti á Norður-Atlantshafi. Það sem þyrfti væru fyrst og síðast öflugar loftvarnir gegn rússneskum stýriflaugum, sem kæmu að landinu, og varnir gegn rússneskum flugvélum langt norður af því áður en stýriflaugar þeirra yrðu sendar af stað. Væru mál á því stigi að stríð NATO og Rússlands væri talið hugsanlegt yrði varðstaða flugvéla (CAP – Combat Air Patrol) nauðsynleg allan sólarhringinn á stórum svæðum vegna loftvarna Íslands. Það mundi kalla á marga tugi orrustuþotna, ratsjárþotur  og eldsneytisþotur. Einungis Bandaríkin hafa slíka hernaðargetu. Einnig þyrfti flugvélar til að flytja stöðugt til landsins varahluti og nauðsynlegan mannskap og búnað til að halda loftvarnaflotanum í starhæfu standi á Íslandi og það undir miklu álagi. Það er langt, langt í frá að ESB ríki gætu þetta.

Herir næstum allra ESB ríkjanna eru almennt veikir eftir áratuga vanrækslu og það mun kosta mikið átak og taka að lágmarki við bestu fjárhagsleg skilyrði allmörg ár að byggja þá upp að því marki að þeir gætu tryggt öryggi eigin landa hvað þá annarra og fjarlægra ríkja. ESB er enn fjarri þeim pólitíska samruna sem þarf til að efla svo um munar stöðu þess á alþjóðavettvangi, hvað þá koma á fót sameiginlegum vörnum. 

Þannig virðist grundvallaratriði að þjóðaratkvæðið muni væntanlega snúast að miklu leyti um evruna. Aðild að henni er er það eina virðist standa út af í samskiptum Íslands við ESB. Að meta kosti og galla aðildar hlýtur að verða lykilmál í aðdraganda þjóðaratkvæðsins.

Það er grundvallaratriði að aðild að ESB tryggir ekki aðild að evru. Af henni verður ekki hjá viðkomandi ríki eftir aðild fyrr en að loknum aðlögunartíma og að tilteknum skilyrðum uppfylltum.  Í þessu felst að ríki eru eftir að þau verða aðilar að ESB og sækjaum evru yrst í einskonar biðstofu evruaðildar. Þar þarf að uppfylla skilyrði um efnahagslegan og fjárhagslegan stöðugleika – þar á meðal ríkisfjármál, gengi og vexti — í að minnsta kosti tvö ár. Það er auðvitað undir viðkomandi ríki komið hve langan tíma það tekur að uppfylla skilyrðin – tvö ár eða lengur.

Þessi grundvallaratriði – biðstofu evruaðildar og skilyrði aðildar –  þarf að útskýra í aðdraganda þjóðaratkvæðis. Og þá virðist þurfa að komast að innanlandspólitísku samkomulagi og samkomulagi á vinnumarkaði til að tryggja að gengi, vextir og ríkisfjármál séu innan þeirra marka sem skilyrðin setja. Þau fela almennt í sér róttæka breytingu frá því sem gjarnan hefur viðgengist í íslenskum kjaramálum, verðlagsmálum og ríkisfjármálum. 

Hinn augljósi almenni ávinningur af evruaðild felst meðal annars í því að kostnaður sem fylgir gjaldeyrisviðskiptum með krónu fellur niður og skjól fæst hjá seðlabanka ESB sem verður lánveitandi til þrautavara ef alvarlega bjátar á þjóðarbúinu. Gengisstöðugleiki gæti aukist samanborið við krónuna en það ekki einhlítt og gengi krónunnar hefur verið sterkt og stöðugt allmörg undanfarin ár.

En með evruaðild hverfur hagstjórnartæki sem felst í vaxta og gengisstefnu  – ekki síst möguleika á að lækka gengi krónunnar til að mæta áföllum og styrkja efnahaginn ef á þarf að halda. Eftir aðild að evru er svonefnd innri gengisfelling kosturinn sem kemur í staðinn. Hún felst einkum í aðgerðum til að lækka laun og skera niður útgjöld ríkisins – aðgerðir sem eru flóknari og tímafrekari en gengisfelling og kalla á pólitískt samkomulag og valda að líkindum meiri og harðari deilum en gengislækkun.

Í aðdraganda þjóðaratkvæðis þarf að eiga sér stað ítarleg, almenn og opin umræða um þessi grundvallaratriði. Ennfremur þarf að koma fram að sögulega hefur íslenska hagkerfið oft ekki verið í takti við við stærstu hagkerfin á evrusvæðinu – oft á betri siglingu en þau hvað hagvöxt varðar en ekki verðlag og stöðugleika. Íslenska hagkerfið hefði smæðar vegna auðvitað aldrei áhrif á gengi evrunnar eða hagstærðir á evrusvæðinu.

Þá þarf að upplýsa að biðstofa evruaðildar snýst einmitt um að viðkomandi ríki sýni fram á efnahagur þess og hagstjórn sé traust og þarafleiðandi megi hleypa því inn í evruna. Á hinn bóginn sýnir þetta að það sé unnt að njóta stöðugleika og hagfelldra vaxta án aðildar að evru. Loks þarf að koma fram í umræðunni að vextir eru mismunandi á evrusvæðinu og að ekki eru öll ESB ríki aðilar að evrunni en spjara sig samt.

Friðaráætlun Evrópuríkja fyrir Úkrænu, sem varð til á leiðtogafundi í London fyrir örfáum dögum, inniheldur mikilvæg atriði. Hún er þó enn einungis vísir að friðaráætlun jafnframt því að síauknar líkur eru á að Bandaríkin verði ekki með í að hrinda henni í framkvæmd. Þá hefur Trump nú stöðvað vopnasendingar frá Bandaríkjunum til Úkrænu.

Vesturlönd hafa brugðist Úkrænu frá upphafi árásarstríðs Rússa gegn landinu

Atlaga Rússa að Úkrænu hófst 2014 með hernámi Krímskaga og hernaðaríhlutun í borgarastríð í austurhluta landsins, sem Rússlandsstjórn kynti undir. Viðbrögð NATO ríkjanna voru máttlaus, sem gróf auðvitað undan trúverðugleika bandalagsins og stöðu Úkrænu. Sama gerðist þegar Rússar virtu ekki svonefnt Minsk samkomulag frá 2015. Trúverðugleiki bandalagsins veiktist enn frekar.

Eftir að allsherjar innrás Rússa hófst í febrúar 2022 barst aðstoð frá NATO ríkjunum en seint og illa og ætíð í kjölfar umræðu og angistar sem gróf enn frekar undan stefnu bandalagsins og veikti auðvitað Úkrænu. En kraftaverk gerast og Úkrænuher tókst að stöðva innrásarherinn og hrekja á flótta á mikilvægum stöðum, þar á meðal frá höfuðborginni Kyiv.

Engin áætlun kom fram af hálfu NATO ríkjanna um hvernig mætti binda enda á átökin með því annaðhvort að reyna að styðja Úkrænu til sigurs eða stöðva stríðið með samningum við Rússa um vopnahlé. 

Eftir að ljóst virtist að vopnahlé væri eini möguleikinn til að stöðva stríðið, var ekkert plan um það af hálfu NATO hvernig mætti koma því á eða hvernig mætti búa þannig um hnútana að það héldi og öryggi Úkrænu yrði tryggt í framhaldinu. 

Og allan tímann hvikuðu Rússar ekki frá markmiðum sínum í Úkrænu þrátt fyrir mikla hrakför sem hefur leitt þá svo gott sem að niðurlotum í stríðinu – í bili. En Úkræna stendur veikar en Rússland og er áfram afar háð utanaðkomandi hernaðar og fjárhags aðstoð.

Og nú eftir að Trump forseti benti réttilega á að mál væri að linnti og stöðva yrði stríðið í beggja þágu er komið í ljós að hann hefur enga friðaráætlun sem heitið getur.  

Eina sem hann og ráðherrar hans og ráðgjafar hafa lagt til mála er að Úkrænumenn verði að fallast á kröfu Rússlands um að þeir láti af hendi land í Úkrænu, svæði sem Rússar hertóku fljótlega eftir innrásina og stofnuðu rússnesk lýðveldi á. Einnig þurfi Úkræna að mati Trump stjórnarinnar að afsegja þann möguleika að hún geti gengið í NATO. Það má ræða hvað er raunsætt og á hvaða tíma hvað þessi tvö mál varðar. En þau lúta að grundvallaratriðum sem verður að halda í.

Það sem komið hefur frá Trump og hans mönnum er því auðvitað ekki friðaráætlun fyrir Úkrænu, heldur undanhald og flótti frá prinsippum. Þá hefur Trump stjórnin ofan í kaupið hallað Bandaríkjunum að Rússum og sjónarmiði þeirra um að Úkræna beri í reynd ábyrgð á stríðinu og að gagnrýnt Zelensky, Úkrænuforseta, og niðurlægt – og tekið ennfremur undir lýsingar Rússa á honum sem einræðisherra. 

Og hver hefði trúað því að það ætti fyrir Bandaríkjunum að liggja að standa með Rússlandi, Norður Kóreu og Hvíta Rússlandi í atvæðagreiðslu í Sameinuðu þjóðunum um Úkrænustríðið og í reynd líta á fórnarlambið sem sökudólgi í málinu. 

Og nú hefur Trump stöðvað vopnasendingar frá Bandaríkjunum til Úkrænu.

Allt þetta felur auðvitað í sér gerbreytta stefnu Bandaríkjanna og grefur augljóslega og enn frekar undan málstað og samningsstöðu Úkrænu.

En hvernig gæti friðaráætlun fyrir Úkrænu litið út?

Í fyrsta lagi fæli hún í sér að stöðva eigi átökin með vopnahléi enda báðir herir í grunninn að niðurlotum komnir. Jafnframt að Úkrænu yrðu látin í té með mesta mögulega hraða þau vopn sem þarf til að efla hana, halda aftur af rússneska hernum og styrkja samningsstöðu Úkrænu.

Herða þarf efnahagsþvinganir gegn Rússlandi, en lýsa jafnframt yfir vilja til að létta einhverjum þvingunum gegn vopnahléi.

Halda verður þeirri kröfu inni að Rússar skili landi því sem þeir hafa hertekið frá Úkrænu, enda óásættanlegt að verðlauna innrás og árásarstríð með því að afhenda sökudólgunum svæði af landi fórnarlambsins. Það væri ennfremur hættulegt fordæmi í alþjóðakerfinu. 

Halda fast við þá stefnu NATO að Úkræna eigi rétt á að ákveða eigin utanríkisstefnu – þar á meðal hvaða bandalög eða ríkjasamtök hún vilji taka þátt í. Hafna þar með þeirri kröfu Rússa að Úkræna verði í reynd hluti af áhrifasvæði þeirra og þar með auðvitað hvorki fullvalda né frjálst og sjálfstætt ríki.

Vopnahlé felur auðvitað ekki í sér varanlega lausn – hefur þann augljósa veikleika að það endurheimtir ekki í sjálfu sér landsvæðin sem Rússar hafa hertekið og Úkrænumenn skortir getu til að taka aftur með hervaldi. Þetta vita allir sem vilja vita en kröfuna um að Rússar skili herteknu landi má samt ekki gefa eftir sem fyrr sagð.

Loks þarf að búa þannig um hnútana að vopnahlé haldi og tryggja öryggi og fullveldi Úkrænu eftir vopnahléð með þeirri aðstoð sem þarf til að halda aftur af Rússum og fæla þá frá annarri atlögu. 

Oft er bent á Kóreustríðið til stuðnings því sjónarmiði að þótt vopnahlé geti ekki leyst grundvallarmál megi koma því á og þannig að haldi. Kóreustríðinu lauk 1953 með vopnahléi sem stendur enn og er stutt og varið af suður kóreska hernum og Bandaríkjaher.

Drög Evrópuríkjanna að friðaráætlun gera ráð fyrir áframhaldandi og aukinni  hernaðaraðstoð við Úkrænu, að hert verði á efnahagsþvingunum gegn Rússlandi og séð til þess að að unnt verði að halda Rússum í skefjum eftir að vopnahlé kemst á.

Staða Úkrænu er erfið á vígvellinum og að óbreytttu er hún í veikri stöðu til lengri tíma litið, þó einkum eftir einhver ár þegar Rússar hafa að líkindum endurreist herinn eftir ófarir hans í stríðinu og nægilega til að hann geti ógnað Úkræna á ný.

Þá er enn engin vísbending um samningsvilja af hálfu Rússa. Þvert á móti. Hins vegar nálgast í kjölfar framkomu og yfirlýsinga Trumps og hans manna að áratuga draumur Kremlarherra um klofið NATO verði hugsanlega að veruleika. 

Geta Evrópuríkin fyllt í skarðið ef Bandaríkin ganga úr skaftinu?

Það er augljóslega ekki eining meðal NATO ríkjanna né heldur í ESB um stefnuna í Úkrænumálinu. Þess vegna er ekki talað bandalagið eða ESB friðaráætluninni frá London fundinum, heldur um “samsteypu hinna viljugu” (colition of the willing). 

Evrópuríkin eru til saman miklu fjölmennari og margfalt auðugri en Rússland, þau hafa mikla almenna tæknilega yfirburði yfir Rússa og sum þeirra ráða þegar yfir öflugum her. Þá er Rússland miklu veikara en áður eftir hrakför rússneska hersins í Úkrænu en stríðið hefur leitt ljósi marga grundvallarveikleika í her og stjórnkerfi Rússa. 

Það virðist líða að því óháð stefnu Bandaríkjanna og þróun NATO að Evrópuríki NATO og ESB verði að beita sér af þeim þunga sem þau geta haft ef vilji er fyrir hendi og svo koma megi í veg fyrir að Rússar herði róðurinn í Úkrænu. Þau munu ekki hefja þátttöku í stríðinu með Úkrænu en geta stutt hana í því svo um munar. Ennfremur ef vopnahlé kemst á tekið þátt í að tryggja það og styðja Úkrænu þannig að hún geti haldið aftur af Rússum í framhaldinu.

Nú hefur framkvæmdastjórn ESB stigið mikilvægt skref og lagt fram tillögu um 800 milljarða evra  til varna Evrópu og stuðnings Úkrænu á næstu fimm árum. Fljótlega kemur í ljós hvort tillagan hlýtur stuðning. Það mundi marka tímamót í sögu álfunnar.

Það hriktir í NATO 

Á skömmum tíma hefur orðið mikil óvissa um framtíð NATO vegna stefnu Trumps í málefnum Úkrænu. Spurningunni um hvað rekur Trump áfram verður ekki svarað hér en sjónir margra beinast í því efni gjarnan og skiljanlega að stjórnmálum í Bandaríkjunum og en einnig að persónueinkennum Bandaríkjaforseta. 

En til lengri tíma litið og óháð Trump verður að horfa til þess að alþjóðakerfið hefur breyst í grundvallaratriðum og ekki vegna Úkrænu og Evrópu heldur vegna uppgangs Kína sem er orðið næst mesta stórveldi heims á eftir Bandaríkjunum. 

Þungamiðja alþjóðakerfisins liggur ekki lengur á Evró-Atlantshafssvæðinu heldur á Asíu-Kyrrahafi og vægi Evrópu í alþjóðakerfinu á eftir að minnka enn frekar en orðið er. Rubio, nýr utanríkisráðherra Bandaríkjanna, hefur sagt réttilega að saga 21. aldar verði saga samkeppni Bandaríkjanna og Kína. Bandaríkin verða upptekin í Asíu.

Þessar miklu breytingar valda því að Evrópuríki verða fyrr en síðar að gera upp hug sinn. Hvort þau hafi vilja til þess að bera hita og þunga af öryggi og vörnum álfunnar? 

Viðtal við mig í Heimsglugga Boga Ágústssonar á Morgunvakt Rásar eitt um Trump stjórnina, Úkrænustríðið og NATO.

Þótt Úkrænustríðið hafi leitt í ljós mikla veikleika Rússlands sem herveldis og rússnesk hernaðarumsvif hafi orðið hverfandi lítil í nágrenni Íslands og Grænlands valda lykilþættir því að bæði löndin eru á áhrifasvæði Bandaríkjanna. Þannig hefur verið um langa hríð – allt frá 1941 í annarri heimsstyrjöld. 

Áhrifasvæðið hvílir á sameiginlegum hagsmunum en ræðst endanlega af þjóðaröryggi Bandaríkjanna, kjarnorkujafnvæginu milli þeirra og Rússlands á norðurslóðum og hagsmunum Bandaríkjanna af stöðugleika í öryggismálum Evrópu. 

Þá skiptir miklu nýr þáttur sem hefur aukið áhuga Bandaríkjanna á norðurslóðum á undanförnum árum. Þetta er harðnandi samkeppni Bandaríkjanna og Kína á heimsvísu, sem þegar hefur snert Ísland og Grænland og mun hugsanlega þegar fram í sækir ná í síauknum mæli til norðurslóða. 

Ólíklegt má telja að yfirlýsingar Trumpls Bandaríkjaforseta undanfarið um að Bandaríkin þurfi að eiga Grænland skaði hagsmuni Bandaríkjanna og árifavæðið – til lengri tíma litið að minnsta kosti – og það er langtíminn sem einkennir þróun á norðurslóðum. Stórar breytingar þar, hvort heldur í öryggismálum eða hvað varðar aðgang að auðæfum í jörðu eru háðar hlýnun Jarðar og hve mikið heimskautaísinn hörfar á næstu áratugum. 

Enn er það Lars Løkke Rasmussen, utanríkisráðherra Danmerkur, sem hefur að mati höfundar vefsíðunnar komist best að orði um glannaleg ummæli og flumbrugang Bandaríkjaforseta varðandi Grænland. Ráðherrann sagði að taka bæri yfirlýsingar forsetans alvarlega en ekki bókstaflega

Áhrifasvæði Bandaríkjanna sem nær til Íslands og Grænlands er ekki klassískt áhrifasvæði, haldið gangandi með kúgun og undirokun af hálfu viðkomandi stórveldis. Þess í stað er áhrifasvæði Bandaríkjanna á norðurslóðum í grunninn byggt á sameiginlegum hagsmunum og gildismati ríkjanna þriggja enda hefur svæðið verið friðsamt og stöðugt. Það styðst ennfremur við tvíhliða samninga milli ríkjanna og við aðild Íslands og Danmerkur – og Grænlands – að NATO. 

Á hinn bóginn hefur sú breyting orðið á undanförnum árum að Bandaríkin hafa talið sig þurfa að gæta hagsmuna sinna á áhrifasvæðinu með afskiptum af samskiptum Íslands og Grænlands við Kína. Bandaríkin komu, þegar Trump var fyrst forseti, í veg fyrir að kínverskt fjármagn og fyrirtæki byggðu flugvelli á Grænlandi og vöruðu Íslendinga við kínverska fyrirtækinu Huawei, sem er risafyrirtæki á fjarskiptamarkaði, og við þátttöku Íslands í kínverskri áætlun sem kennd er við Belti og braut. (sjá “Trump girnist Grænland – á ný”, vefsíða um alþjóðamál, 30. desember 2024.) 

Yfirlýsingar Trumps Bandaríkjaforseta hafa verið áberandi en Biden stjórnin hafði auðvitað einnig áhuga á svæðinu. Hún framkvæmdi ákvörðun Trump stjórnarinnar fyrri um að opna aðalræðisskrifstofu Bandaríkjanna á Grænlandi og um að veita Grænlendingum fjárhagslegan stuðning vegna menntamála og til að þróa ferðamennsku og námavinnslu. Blinken, utanríkisráðherra Bidens, heimsótti Grænland 2021.

Áhrifasvæðið ræðst áfram af kjarnorkujafnvæginu milli Bandaríkjanna og og Rússlands á norðurslóðum. Rétt er að taka fram að þetta jafnvægi er stöðugt og verið hefur alla tíð. Jafnframt koma til hagsmunir sem varða fælingasstefnu Bandaríkjanna og NATO gegn Rússum á meginlandi Evrópu.

Ennfremur tekur stefna Bandaríkjanna á áhrifasvæðinu mið af gerbreyttu alþjóðakerfi þar sem Asíu-Kyrrahafssvæðið og samkeppni US og Kína hafa orðið ráðandi þættir. Samkeppnin fer harðandi og mun sem fyrr segir ná í auknum mæli til norðurslóða þegar fram í sækir, auk þess að samvinna Rússlands og Kína mun aukast.

Svæðið ræðst sem fyrr segir af þjóðaröryggi Bandaríkjanna en byggir einnig áfram á sameiginlegum hagsmunum og gildismati þeirra, Íslands og Grænlands. Engar líkur á að þetta eðli og einkenni svæðisins breytist í aðalatriðum. Afar ólíklegt verður að teljast að Ísland halli sér að Kína í samkeppni við Bandaríkin og enn minni líkur á því að það halli sér að Rússlandi. Bandaríkin munu á hinn bóginn hafa sérstakar  gætur á Kínverjum á áhrifasvæðinu og bregðast sem fyrr við hugsanlegri ásælni þeirra á Grænlandi og Íslandi. 

Ísland er og verður á áhrifasvæðinu óháð því hver er forseti Bandaríkjanna, óháð stöðu NATO hverju sinni og óháð tengslum Íslands við Evrópusambandið.Hvorki ESB né Evrópuríki NATO munu nokkurntíma hafa burði til að koma í stað Bandaríkjanna í hernaðarlegum efnum í okkar heimshluta eða á norðurslóðum almennt. 

Þegar og ef bráðnun heimskautaíssins breytir veröldinni með opnun Íshafsins milli Atlantshafs og Kyrrahafs,hugsanlega á seinni hluta aldarinnar, yrði samkeppni Kína við Bandaríkin ráðandi á norðurslóðum. Ísland og Grænland fengju enn aukna þýðingu fyrir Bandaríkin.

Greinar um tengd efni á vefsíðunni:

Trump girnist Grænland á ný, 30. desember 2024.

Stöðugleiki í öryggismálum á norðurslóðum, 31. ágúst 2023.

Breytt heimsmynd og norðurslóðir, 4. október 2022.

Ísland og umheimurinn 2020-2050 Annar hluti: Á norðurslóðum, 24. febrúar 2021.

Ísland og Bandaríkin – og norðurslóðir – og Kína!, 10. október 2019.

Ég var á Sprengisandi á Bylgjunni 12. janíar ásamt Piu Hanson, forstöðumanni alþjóðamálastofnunar Háskóla Íslands að tala um íslensk utanríkis- og öryggismál, Trump, Grænland, Úkrænu o.fl.

https://www.visir.is/k/b11d3dbf-1810-4366-beea-3336140c70a4-1736681933401

Að því að fram kom í ummælum Donalds Tumps, verðandi Bandaríkjaforseta, 22. desember síðastliðinn líta Bandaríkin svo á að þjóðaröryggi þeirra sem og frelsi um víða veröld krefjist þess að þau eigi og ráði yfir Grænlandi,(“For purposes of National Security and Freedom throughout the World, the United States of America feels that the ownership and control of Greenland is an absolute necessity.”) Ummælin birtust þegar Trump tilkynnti val á sendiherraefni Bandaríkjanna í Danmörku. Í “jólaskilaboððum” á netinu 25. desember fór Trump um víðan völl, meðal annars í alþjóðamálum og ítrekaði þá mikilvægi Grænlands fyrir öryggi Bandaríkjanna.

Grænland hefur haft mikla hernaðarlega þýðingu fyrir Bandaríkin um langa hríð, fyrst í síðari heimsstyrjöld og síðan í enn ríkari mæli í kalda stríðinu og einnig í kjölfar þess. Á árinu 1946 hafði stjórn Harry Trumans, forseta, áhuga á að kaupa Grænland og lét hann í ljós í trúnaðarviðræðum við dönsk stjórnvöld. Þau höfnuðu hugmyndinni og eftir það voru eftir þörfum gerðir samingar um hernaðaraðstöðu Bandaríkjanna á Grænlandi.

Trump lýsti fyrst áhuga á að kaupa Grænland í ágúst 2019 þegar hann var forseti. Grænland væri strategískt mikilvægt. Hann tók þó fram að það að kaupa Grænlandi væri ekki meðal forgangsatriða stjórnar hans.

Þá og nú hafna Danir og Grænlendingar að Bandaríkin eignist Grænland. Í fyrra sinnið, 2019, kvað forsætisráðherra Danmerkur hugmyndina “fáránlega” (absurd). Trump aflýsti í kjölfarið heimsókn til Danmerkur í september 2019.

Burtséð frá klaufalegri nálgun Trumps í málinu – sem kemur ekki á óvart þegar hann á í hlut svo sérstakur sem er og hneigður fyrir flumbrugang – þá á málið sér hlið sem lýtur að bandarísku þjóðaröryggi. 

Þar er um að ræða kjarnorkujafnvægið milli Bandaríkjanna og Rússlandsog bandaríska hagsmuni í þeim efnum sem hafa verið til staðar í marga áratugi. Ennfremur hafa norðurslóðir tengst fælingarstefnu Bandaríkjanna og NATO gegn Sovétríkjunum og síðar Rússlandi á meginlandi Evrópu.

En hagsmunir Bandaríkjanna á norðurslóðum lúta einnig að nýrri og afar mikilvægri hlið mála – samkeppni sem þegar er hafin milli Bandaríkjanna og Kína á heimsvísuog á eftir að harðna og verða ráðandi þáttur í alþjóðamálum á þessari öld. Samkeppnin snertir meðal annars áhuga og umsvif Kínverja á norðurslóðum þótt þau séu lítil enn sem komið er. Ennfremur er að finna sjaldgæfa málma á Grænlandi, sem hafa lykilþýðingu fyrir þróun og framleiðslu hátæknivara og tengjast því náið samkeppni Bandaríkjanna og Kína á því mikilvæga sviði.

Trump skýrði ekki hvað lægi að baki yfirlýsingum hans nú um Grænland, umfram þau almennu atriði sem komu fram og áður greindi. 

En 2019 heimsóttu tveir háttsettir fulltrúar Trump stjórnarinnar þáverandi Ísland. Svo tignir bandarískir gestir höfðu ekki komið til landsins svo árum skipti. Heimsókn þeirra gaf vísbendingar um sýn og hagsmuni Bandaríkjanna á norðurslóðum, þar á meðal á Íslandi, sem og hvað liggur að baki áhuga Trumps á Grænlandi. 

Þetta voru Pompeo, utanríkisráðherra, og Pence, varaforseti. Það var áhugavert að erindi þeirra var ekki einkum að tala um Rússa eða ógn úr þeirri átt á norðurslóðum, heldur aðallega að vara við Kínverjum og ásælni þeirra og kínverskra fyrirtækja á svæðinu (Sjá Ísland og Bandaríkin – og norðurslóðir – og Kína!, Vefsíða um alþjóðamál, 10. október 2019 og Ísland og umheimurinn 2020-2050 Annar hluti: Á norðurslóðum, Vefsíða um alþjóðamál, 24. febrúar 2021.)

Um þetta leyti byrjaði öryggisstefna Bandaríkjanna að tengjast norðurslóðum nánar en áður og með áherslu á Kína auk Rússlands. Ástæðan var ekki sú að Kína væri þegar orðið áberandi á norðurslóðum, heldur var horft til lengri tíma og þess að Kína er öflugast andstæðingur sem Bandaríkin hafa átt og harðnandi samkeppni við það fyrirsjáanleg á heimsvísu. 

Það á við á hernaðarsviðinu en einnig – og ólíkt Rússlandi og Sovétríkjunum þar áður – á efnahags-, viðskipta- og hátæknisviðum. Sovétríkin voru dvergur í þessum efnum samanborið við Bandaríkin – og önnnur Vesturlönd  og sama á við um Rússland.

Þannig endurspeglar áhugi Trumps á Grænlandi nú og fyrir fimm árum raunverulega hagsmuni. Í grunninn er samstaða um það í bandarískum stjórnmálum að Kína sé öflugasti keppinautur Bandaríkjanna í bráð og lengd. 

Auk almennrar samkeppi Kína og Bandaríkjanna um áhrif og ítök í alþjóðamálum kemur til bráðnun heimskautaíssins í kjölfar hlýnunar Jarðar. Hún auðveldar aðgengi að sjaldgæfum málum og opnar nýjar siglingaleiðir á norðurslóðum.

Samkeppnin milli Bandaríkjanna og Kína er staðreynd og hefur þegar snert norðurslóðir. Áhugi beggja þessara stórvelda á að efla umsvif sín og ítök á svæðinu á eftir að aukast á næstu árum og áratugum vegna harðnandi samkeppni þeirra á heimsvísu og vegna áhrifa hlýnunar Jarðar á hagsmuni þeirra á norðurslóðum.

Ég er í viðtali við Þórarinn Hjartarson í hlaðvarpi hans, Ein pæling. Við ræðum loftslagsstefnu Íslands og öryggimál þess í sögu og samtíma. Einnig Úkrænustríðið, Rússland og Norður Kóreu, sem og Sýrland og Miðausturlönd, bandarísk stjórnmál og sitthvað fleira.